Początki wojsk pancernych RKKA
Od samego początku swojego istnienia władze sowieckie przejawiały duże zainteresowanie wykorzystaniem pojazdów pancernych. Jeszcze w roku 1917 na polecenie Lenina wybrane fabryki rozpoczęły projektowanie i budowę prototypów pierwszych czołgów.

Pierwsze oddziały samochodów pancernych w nowo powstałej Armii Czerwonej pojawiły się w roku 1918. Miały one zwykle na stanie 4 pojazdy, z których 3 były uzbrojone w karabiny maszynowe, a jeden w armatę. Ponadto w ich skład wchodziły 2-3 motocykle oraz 4 samochody i liczyły one zazwyczaj 100 żołnierzy. Oddziały samochodów pancernych miały wzmocnić pułki i dywizje kawalerii. W 1918 roku, podczas obrony Carycyna kilka takich oddziałów zostało po raz pierwszy połączonych w jedną kolumnę pancerną i z powodzeniem wykorzystanych w walce z „białymi”. Już w październiku 1918 roku Armia Czerwona miała 23 pociągi pancerne i 37 oddziałów wozów pancernych.

Do 1920 roku sformowano jeszcze 59 oddziałów pancernych i wystawiono 103 pociągi pancerne (zdobyte i zbudowane). Pierwszą sowiecką jednostkę czołgów sformowano w połowie 1919 roku. Był to oddział czołgów powstały w strukturze Samochodowego Dywizjonu Pancernego Specjalnego Przeznaczenia przy Radzie Komisarzy Ludowych Ukrainy. Wyposażony został w czołgi Renault. Wozy, które weszły w skład uzbrojenia oddziału, zostały zdobyte w marcu 1919 roku niedaleko stacji kolejowej Bieriezowska. Po raz pierwszy wzięły one udział w boju 26 czerwca 1919 roku pod Nowomoskowskiem, kiedy to starły się z kawalerią „białych”. Pod koniec sierpnia oddział wykorzystano do ochrony przepraw rzecznych i walk ulicznych podczas obrony Kijowa. Był to jednak pododdział o charakterze doraźnym.

Scentralizowane formowanie oddziałów czołgów, tak zwanych „oddziałów samochodowo-czołgowych”, rozpoczęło się 28 maja 1920 roku na rozkaz Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki Rad. Nadal jednak skala zastosowania bojowego czołgów, tak przez „białych”, jak i „czerwonych” była mocno ograniczona. Szczyt ich aktywnego użycia przypadł na rok 1920 i był związany głównie z wojną polsko-sowiecką. Rozkaz Przewodniczącego Rewolucyjnej Rady Wojennej (RWS) Lwa Trockiego przewidywał przerzucenie na Front Zachodni co najmniej 16 czołgów. Były to wówczas wyłącznie czołgi zdobyczne: średnie i ciężkie czołgi brytyjskie oraz lekkie francuskie czołgi wsparcia, które otrzymały nieco później w Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej (RKKA) indeksy odpowiadające kategorii masowej i nazwie, w zależności od typu zastosowanego silnika: MkV typ „B” (bolszoj – duży), MkA Whippet typ „S” (sriednij – średni) i Renault FT-17 typ „M” (małyj – mały).

Etat oddziału samochodowo-czołgowego przewidywał: grupę bojową w składzie plutonu pancernego liczącego 3-4 czołgi różnego typu, sztab z drużyną dowodzenia i łączności z 3-4 samochodami osobowymi (łączność, rozpoznanie) oraz 3-4 samochodami ciężarowymi (oddziały techniczne, bojowe i zaopatrzenie) i motocyklami. Miał on stanowić odwód podczas walki, bazę skupiającą pluton techniczny i zaopatrzenia, a także grupę transportową ze składem kolejowym. Oddział typu „B” liczył 113 ludzi, typu „S” 109 ludzi, a typu „M” tylko 89. Oddziały samochodowo-czołgowe traktowane były jako środek podporządkowany naczelnemu dowództwu, przeznaczony do bezpośredniego wsparcia jednostek piechoty przy próbach przełamania obrony pozycyjnej. W ten sposób wykorzystano 2 Oddział Samochodowo-Czołgowy na froncie. RKKA posiadała już wtedy 11 oddziałów samochodowo-czołgowych, z tego w Charkowie sformowano ich 10. Jeśli etatowa liczebność i jednolitość sprzętowa oddziałów typu „B” i „M.” była zachowana, to na uzbrojeniu oddziałów typu „S” znajdowało się zwykle 6, a nie 4 maszyny.

Łącznie, do początku 1921 roku Armia Czerwona zdobyła 83 czołgi, co razem z wozami własnej produkcji dało siłom pancernym 96 czołgów. Z początkiem lat 20-tych siły pancerne wchodzą w okres długotrwałych zmian i perturbacji organizacyjnych. W maju 1921 roku nazwę „oddział samochodowo-czołgowy” zastępuje się terminem „oddział czołgów”.

W sierpniu 1921 roku wraca dawna struktura oddziałów czołgów, z personelem zmniejszonym do 68 ludzi. Do końca roku takich oddziałów było 12. Oprócz nich w okresie od 20 sierpnia do 10 października 1921 roku pozostały: 2 oddziały typu „B”, 10 typu „S”, wszystkie posiadające po 4 czołgi, oraz 1 typu „B” z 5 wozami, z jednolitym sprzętem, a także szkolna brygada samochodowo-czołgowa z mieszanym sprzętem, z 9 czołgami (z tego 2 typu „S”), szkolny Dywizjon Ukrainy (1 czołg), wzmiankuje się także 7 oddział w całości wyposażony w czołgi Renault-Russkij.

Latem 1922 roku po raz pierwszy przyjęto strukturę jednostek pancernych w okresie pokoju. Przejściowa reorganizacja miała na celu zachowanie i wzmocnienie jądra sił pancernych kosztem redukcji tyłów, pododdziałów i jednostek o pomocniczym przeznaczeniu. Oddziały czołgów reorganizuje się do typu „B” z 4 wozami, 15 samochodami i 104 ludźmi, i typu „M” z 4 czołgami Renault, 12-14 samochodami i 77 ludźmi. Na uzbrojeniu powstałych po reorganizacji 10 oddziałów znajdowało się 79 czołgów.

Mimo, że Lenin wydał polecenie jak najszybszego uruchomienia produkcji własnych czołgów, okazało się to trudniejsze niż z początku przypuszczano. W czasie rewolucji nieliczna kadra inżynierów i techników została zgładzona lub w najlepszym wypadku udało się jej uciec za granicę, co potem znacznie pogorszyło sytuację, jeśli chodzi o budowanie własnych prototypów czołgów, nie mówiąc już o produkcji. Kilka projektów nowych czołgów okazało się nieprzydatnych do wykorzystania z powodu rażących błędów konstrukcyjnych. Pierwszy udany czołg wzorowany był na francuskim Renault FT-17, miał masę 7 ton, pancerz od 8 do 16 mm, silnik o mocy 33 KM i rozwijał prędkość 8,5 km/h. Zasięg jego działania wynosił 60 kilometrów. Produkcją tych czołgów zajęła się fabryka „Krasnoje Coprmowo”, która do 31 sierpnia wybudowała jeden czołg, zaś pozostałe 14 zamówionych maszyn było zbudowane w 42%. Do końca września 3 maszyny zbudowano w 85%, w październiku 3 maszyny były już gotowe w 95%, a jedna w 75%. Do końca 1920 roku do Moskwy wysłano dwa czołgi, 3 czołgi były gotowe do transportu, 3 były gotowe w 100%, 1 w 80%, a 1 w 50%. Do końca maja 1921 zbudowano 9 czołgów. Z 15 czołgów, jakie miały być zbudowane, 5 miało być uzbrojonych w działka 37 mm, a 10 w karabiny maszynowe. Co ciekawe, działka do czołgów zostały przysłane ze składów marynarki wojennej Fabryki Putiłowskiej. Ostatecznie uzbrojono 12 czołgów, z tego 4 w działka, 8 w karabiny maszynowe, pozostałe nie były uzbrojone. Czołgi te weszły do jednostek typu „A”.

7 lutego 1922 roku rozkazem RWS nr 1375 sformowano oddział „A” nr 6, w skład którego weszło 5 czołgów Renault. 22 lutego w skład oddziału weszły czołgi Renault nr 1 „Wojownik o wolność Tow. Lenin”, nr 2 „Komuna Paryska”, nr 9 „Proletariat”, nr 13 „Burza” i nr 15 „Zwycięstwo”. Cztery z nich uzbrojone były w armatki 37 mm. Pozostałe czołgi otrzymały nazwy: nr 3 „Karol Marks”, nr 4 „Lew Trocki”, nr 5 „Lejtnant Szmidt”, nr 6 „Karl Liebknecht”, nr 7 „Krasnyj Borec”, nr 8 „Krasnaja Zwiezda”, nr 10 „Swobodnaja Rossja”, nr 11 „Czarnomorec”, nr 12 (?), nr 14 „Kercz”. Czołgi te z przyczyn technicznych zaczęły być wycofywane z linii już w roku 1924. W roku 1930 rozkazem RWS były wycofywane wraz z francuskimi Renault z jednostek bojowych. Na wiosnę 1923 roku RKKA posiadała na stanie 208 oddziałów wchodzących w skład sił pancernych (było wśród nich około 300 samochodów pancernych, 79 czołgów i ponad 120 pociągów pancernych). Liczyły one blisko 29 tysięcy ludzi. W 1923 roku jednostki czołgowe zostały jeszcze bardziej wzmocnione – skoncentrowane. W okręgach oddziały czołgów przeformowano w dywizjony czołgowo-samochodowe. W ich skład weszły pododdziały czołgów, samochodów pancernych i piechoty zmotoryzowanej. W sierpniu-wrześniu 1923 roku w Moskwie powołano Samodzielną Eskadrę Czołgów, która zostaje skoncentrowana w stolicy, a nie rozproszona jak to było dotychczas, kiedy to jednostki czołgów rozrzucone były po poszczególnych okręgach.

Ta pierwsza duża jednostka czołgów RKKA znajdowała się w bezpośredniej podległości przewodniczącego RWS Trockiego. Organizacyjnie do eskadry należały: pierwsza (ciężka) flotylla czołgów MkA Whippet, trzecia (lekka) flotylla, wyposażona w czołgi Renault i Renault-Russkij, czwarta – szkolna, pododdział remontowy i służby zabezpieczenia.

Wkrótce strukturę etatową eskadry zredukowano do trzech flotylli: 1 i 2 czołgów lekkich i 1 czołgów ciężkich, a w dalszej przyszłości do dwóch – lekkiej i ciężkiej. Pierwsza miała 4 oddziały typu „B”, druga oddział średni z 6 Whippetami, „oddział myśliwski” z 6 Renault uzbrojonymi w armaty i lekki oddział wsparcia z 6 Renault z karabinami maszynowymi. W każdej flotylli występował pluton samochodów pancernych, pluton ciągników i oddział remontowy. Tylko 15% czołgów eskadry było w pododdziałach, gdzie używane były w charakterze wozów szkolno-bojowych, pozostałe zostały zakonserwowane.

28 marca 1924 roku, zgodnie z rozkazem RWS o reorganizacji sił zbrojnych, opracowano nową strukturę organizacyjno-etatową. Była ona przygotowana z myślą o ilościowej redukcji sił pancernych poprzez rozformowanie jednostek mających na uzbrojeniu zużyty sprzęt lub pozostających w ogóle bez niego. W tym też roku park sprzętu sił pancernych poddano przeglądowi i wszystkie nienadające się do eksploatacji wozy wycofano z uzbrojenia. W rezultacie, jako podstawową strukturę organizacyjną sił pancernych przyjęto pułk czołgów. W kwietniu 1924 podjęto decyzję o utworzeniu Zarządu Techniczno-Wojskowego Armii Czerwonej. Jego szefem został I. Chalepskij.

Na początku 1925 roku Samodzielna Eskadra Czołgów przestała istnieć, a na jej bazie sformowano cztery szkolne pułki czołgów, przekazane do: Moskiewskiego, Leningradzkiego, Ukraińskiego i Białoruskiego Okręgu Wojskowego. W Moskwie pozostał, powstały w październiku 1924 roku, Samodzielny Szkolny Pułk Czołgów. Skład pułku systematycznie redukowano od 4 batalionów, potem – 3, aż do 2 – kadrowego i szkolnego. Etat pułku przewidywał posiadanie 30 czołgów. Tymczasem kolejna fala reorganizacji doprowadziła do wprowadzenia w okręgach wojskowych stanowiska szefa artylerii i sił pancernych. W ciągu 1925 roku opracowano nową strukturę jednostek pancernych. Wprowadzono samodzielne bataliony czołgów lekkich i ciężkich, składające się z 3 kompanii po 10 czołgów w każdej. Samodzielny Pułk Czołgów zlikwidowano.

W końcu 1928 roku na uzbrojeniu batalionów czołgów znajdowało się 45 czołgów MkB, 12 czołgów MkV i 33 czołgi Renault. Wszystkie zresztą, podobnie jak samochody pancerne, były w dużym stopniu zużyte i nadawały się jedynie do celów szkoleniowych. Realną siłę bojową przedstawiały tylko jednostki pociągów pancernych.

Od chwili zakończenia wojny domowej Rosjanie zaczęli szybko organizować przemysł ciężki, który wkrótce przestawił się na produkcję zbrojeniową. Wymagało to jednak długich lat ze względu na brak kadr inżynierskich i wykwalifikowanej siły roboczej. Przemysł zbrojeniowy uzyskał w planach rozbudowy niewątpliwy priorytet. W końcu roku 1924 rozpoczęto pracę nad nowym czołgiem. Miał on ważyć 12-16 ton, posiadać silnik mocy ok. 100 KM, który umożliwiał uzyskanie prędkości do 21 km/h. Czołg miał być wyposażony w armatę 76 mm i trzy karabiny maszynowe oraz być chroniony pancerzem grubości 12-13 mm. W czasie budowy okazało się, że planowane parametry są niemożliwe do uzyskania, co zakończyło się rezygnacją z tego projektu.

Obawa przed interwencją i zbrojenia państw zachodnich skłoniły partię i rząd sowiecki do dalszej rozbudowy fabryk i zwiększenia kredytów zbrojeniowych. W ciągu pięciolecia 1926-1930 stanowiły one 12,6% i cały czas rosły. Według tej pięciolatki miano wybudować 1075 czołgów, które miały utworzyć 3 pułki czołgów oraz liczne samodzielne bataliony czołgów.

Czołgi i tankietki w latach 1920-1940
W końcu lat 20-tych siły pancerne RKKA doszły do etapu radykalnych zmian jakościowych. Bezwzględnie wprowadzana industrializacja kraju dała możliwość rozpoczęcia masowej produkcji czołgów, opierającej się na równolegle tworzonej, można powiedzieć „na pniu”, metalurgii, przemyśle silnikowym, elektromaszynowym, produkcji uzbrojenia, amunicji, przemyśle przetwarzania produktów naftowych. Już we wrześniu 1926 roku dowództwo RKKA nakazało budowę nowego lekkiego czołgu ważącego nie więcej niż 6 ton. Szybko powstał projekt wzorowany na włoskim czołgu Fiat 3000. W marcu 1927 czołg został zbudowany. Otrzymał on tymczasową nazwę T-16 i był nieznacznie mniejszy od sowieckiej wersji czołgów Renault FT-17. Okazało się jednak, że nowa konstrukcja nie jest dopracowana i trzeba ją jeszcze poprawić. Po kilku dość istotnych przeróbkach, ostatecznie w połowie czerwca przeszedł pozytywnie próby i wszedł do produkcji pod nazwą T-18 lub MS-1. 1 lutego 1928 roku przyjęto plan produkcji nowego czołgu. Do jesieni miało być wyprodukowane 30 sztuk, a na przełomie 1928 i 1929 jeszcze 78 maszyn. Czołgi budowano z zakładach „Bolszewik”, następnie produkcję uruchomiono jeszcze w fabryce im. Mołotowa w Niżnym Nowogrodzie. Po raz pierwszy nowe czołgi pojawiły się na paradzie 7 listopada w Moskwie i Leningradzie. W 1928 roku czołgi te trafiły do wojsk Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. Między 1927 a 1932 rokiem wyprodukowano 959 czołgów tego typu, z których 953 oddano wojskom RKKA, co pozwoliło na całkowite zastąpienie nimi czołgów zdobycznych.

Produkcja czołgów T-18 (MS-1)

W trakcie tzw. przebudowy i technicznej rekonstrukcji Armii Czerwonej w końcu lat 20-tych, niewątpliwie pod wpływem teorii zachodnich, zdecydowano się na daleko idącą mechanizację i upancernienie wojsk lądowych. Do 22 listopada 1929 roku powołano do życia Zarząd Mechanizacji i Motoryzacji Armii (UMMA), podległy bezpośrednio ludowemu komisarzowi obrony. UMMA podporządkowano Naukowo-Badawczy Poligon Techniki Pancernej (N1BT) w Kubince pod Moskwą. Przy poparciu Szefa Uzbrojenia – Tuchaczewskiego i współpracy z wieloma innymi centralnymi instytucjami wojskowymi, a także przemysłem, UMMA pokierowała procesem budowy i rozwoju sowieckich wojsk zmechanizowanych i pancernych tj. we wszystkich niemal aspektach ich rozbudowy – doktrynie, organizacji i wyszkoleniu.

Rozwój organizacji sił pancernych przebiegał w ramach koncepcji wypływających z opracowanej przez zastępcę Szefa Sztabu RKKA – Władymira Triandafiłłowa teorii głębokiej operacji zaczepnej. Jego książka pt. „Zakres operacji współczesnych armii”, wydana w 1926 roku, opierała się na planowanych, stosunkowo dużych dostawach nowych czołgów do wojsk. Ich ilość w armii miała systematycznie wzrastać. Osobliwością sowieckiej myśli wojskowej w tym okresie było przenoszenie doświadczeń z wysoko manewrowych działań okresu wojny domowej na charakter działań w przyszłej wojnie. Poziom rozwoju wojsk o dużej mobilności – pancernych – definiowały możliwości uderzeniowe całych sił zbrojnych i ich zdolność do prowadzenia zwycięskiej wojny. Specjalna komisja RWS z Siergiejem Kamieniewem na czele, opracowując strukturę sił pancernych, doszła do wniosku, że powinna ona skupiać zmechanizowane jednostki zdolne do prowadzenia samodzielnych działań; jednostki pancerne dla jakościowego i ilościowego wzmocnienia wojsk; pododdziały czołgów organicznie wchodzące w skład jednostek ogólnowojskowych.

17 czerwca 1929 roku „Program” został zatwierdzony przez RWS. 15 lipca uchwalono dekret zatytułowany „Ostatnie obrony ZSRR”. Tą samą uchwałą nakazano realizację tzw. „minimalnego planu produkcji czołgów (3 500 sztuk) w trakcie pierwszego 5-letniego planu ogólnogospodarczego”. Program mówił, że: „Armia Czerwona winna być silniejsza od prawdopodobnego przeciwnika w trzech głównych rodzajach uzbrojenia: lotnictwie, artylerii i czołgach”. W „Programie” przewidziano opracowanie i budowę następujących typów wozów bojowych:
- czołgów: tankietek dla prowadzenia rozpoznania, lekkich dla jednostek zmechanizowanych, średnich dla przełamania umocnionych pozycji, ciężkich dla działań przeciw silnie ufortyfikowanym pozycjom i specjalnych,
- dział samobieżnych: kołowych, gąsienicowych, różnych kalibrów, przeznaczonych do wsparcia czołgów, zwalczania wrogich czołgów i samolotów oraz niszczenia umocnionych pozycji,
- transporterów opancerzonych: dla przewozu piechoty, amunicji i innego zaopatrzenia.

Dnia 13 sierpnia 1933 roku zatwierdzony został następny „Program pancerny”, na lata 1933-1937 tj. na drugi ogólnogospodarczy plan pięcioletni. Nowy „Program” określał główne kierunki rozwoju technicznego sprzętu pancernego. Główny nacisk położono na budowę „uniwersalnych” wozów wielu klas – małych, lekkich, a nawet średnich, mogących się poruszać po wodzie równie swobodnie jak na kołach i gąsienicach.

Stąd, w latach 1933-1937 zbudowano i poddano badaniom doświadczalnym czołgi kołowo-gąsienicowe różnych kategorii wagowych: małe, pływające, rozpoznawcze T-43 (kilka wariantów), lekkie, dla wsparcia piechoty T-46, a później T-25, pływające odmiany BT noszące nazwę PT, jak również średnie T-29. Niektóre z nich nawet oficjalnie przyjęto do uzbrojenia, ale z powodu braków konstrukcyjnych nie produkowano seryjnie. W drugim „Programie” wiele uwagi poświęcono artylerii samobieżnej. W tym okresie zbudowano kilka prototypów dział samobieżnych o dużej gamie kalibrów – od 45 do 305 mm. Do ich budowy wykorzystano mniej lub bardziej zmodernizowane podwozia typowych czołgów produkowanych seryjnie. W tym okresie przemysł rozwijał masową produkcję dwóch zasadniczych typów czołgów: T-26 i BT, dokonując ich stałej modernizacji, a także dostarczył wojsku w mniejszych ilościach małe czołgi T-37, T-38 oraz średnie T-28 i ciężkie T-35.

Rozpoczęta pierwszym planem 5-letnim 1928-1932 bezwzględna industrializacja ZSRR i stworzony wówczas przemysł ciężki był w pierwszym rzędzie wykorzystywany do rozwinięcia bazy przemysłu wojennego produkującego na potrzeby armii. Do początków lat 30-tych drobnoseryjną produkcją czołgów zajmowały się dwie fabryki. Od 1932 roku poczęto organizować potężny przemysł czołgowy, niemający wówczas odpowiednika w świecie. Aby urzeczywistnić plan rozbudowy Armii Czerwonej w latach 1931-1933, 1 stycznia 1932 roku uchwalono tzw. „Wielki program czołgowy”, przewidujący wyprodukowanie i dostarczenie wojskom w tym roku 10 000 czołgów. Program ten miał być wykonany bez względu na okoliczności i koszty, nawet za cenę załamania innych gospodarczych planów państwowych. Nieco później uległ on dramatycznej redukcji – najpierw do połowy, a wreszcie do około 3 000 wozów.

Pierwsze własne konstrukcje powstały pod koniec lat 20-tych. Były to tankietka T-17, skonstruowana w 1929 roku, oraz lekki czołg T-12, który mimo wysiłków nie został przyjęty do produkcji. Doświadczenia i testy poligonowe wykazały, że nowe pojazdy nie spełniają większości określonych dla nich założeń technicznych. Pod koniec 1929 rozpoczęto modernizację czołgów MS-1, która miała na celu poprawienie parametrów i wyeliminowanie dostrzeżonych mankamentów, dzięki czemu miały one nadal pozostawać w radzieckich siłach zbrojnych. Zmodernizowany czołg otrzymał nową nazwę T-20. Pierwsze 15 sztuk miano wyprodukować do 7 listopada 1930 roku, aby je pokazać na paradzie. Z powodu trudności nie udało się zbudować czołgu do 1931, co sprawiło, że wycofano zamówienie na produkcję 350 maszyn do końca 1932. Podobnie stało się z projektem czołgu manewrowego T-19. Liczne kłopoty konstrukcyjne spowodowały, że mimo wysiłku biura konstrukcyjnego nie udało się wprowadzić w życie planu zbudowania tego czołgu.

Oprócz czołgów, na przełomie 1929 i 1930 pracowano też nad zbudowaniem własnej tankietki. Pierwsze projekty nosiły oznaczenia T-21, T-22 i T-23. 9 sierpnia 1929 rozpoczęto prace nad tankietką kołowo-gąsienicową T-25. Wszystkie te projekty ostatecznie zarzucono z powodu braków konstrukcyjnych i niespełnienia stawianych wymogów. Na początku 1930 rozpoczęto przebudowę czołgu T-12, znacznie go zmieniając. Nowo powstałą konstrukcję oznaczono jako T-24. W pierwszym rzucie planowano wybudowanie 300 czołgów, ostatecznie jednak wybudowano w 1931 tylko 25 maszyn. Wobec braku perspektyw na skonstruowanie własnych pojazdów pancernych postanowiono utworzyć komisję zakupów i skorzystać z wypróbowanego sposobu pozyskania odpowiedniego sprzętu tj. zakupić licencję sprzętu pancernego za granicą.

T-27
W 1930 roku zakupiono w Anglii, za 7 250 rubli za sztukę, 20 tankietek Carden-Lloyd MkV1, które w ZSRR otrzymały oznaczenie 25-W (lub K-25) oraz prawa licencyjne z zamiarem uruchomienia ich produkcji seryjnej na dużą skalę. Pierwsze maszyny przybyły pod koniec maja 1930. Gdy wszystkie znalazły się już w kraju, szybko je rozdysponowano. 3 tankietki trafiły do pułku szkolnego w MOW, 5 do 1 pułku Brygady Zmechanizowanej w MOW, 3 do Orłowskiej Szkoły Czołgowej w MOW, 1 do Szkoły Wojskowych Mechaników Samochodowych, 2 na Kursy Broni Pancernej, 3 do Akademii Techniki Wojennej i 3 do fabryk, które miały je potem produkować. W produkowanej tankietce wymieniono silnik Ford T na Ford AA, których zakupiono w latach 1930-1932 690. Pierwszy pojazd ze zmienionym silnikiem wyprodukowano 3 listopada 1930 roku. Jeszcze przed uruchomieniem produkcji masowej udało się zmodernizować oryginalny pojazd – przez powiększenie kadłuba, rozbudowę i wydłużenie podwozia, opracowanie jarzma dla karabinu maszynowego. Rozkazem RWS ZSRR z dnia 13 lutego 1931 r. tankietka pod oznaczeniem T-27 weszła na uzbrojenie RKKA. Wstępny plan przewidywał budowę 290 wozów w latach 1930-31, a następnie po 400 sztuk rocznie w ciągu najbliższych dwóch lat. „Wielki program budowy czołgów” przewidywał wyprodukowanie 5 000 sztuk T-27. Plan ten został wkrótce mocno zredukowany.

Produkcja tankietek T-27

Oprócz wozów seryjnych zbudowano kilka odmian specjalnych: w listopadzie 1931 w fabryce „Bolszewik” uzbrojono tankietkę w automatyczne działko 20 mm, powstały też dwa prototypy dział samobieżnych z armatami kalibru 37 mm (T-27 M). W grudniu 1931 rozpoczęto pracę nad działem bezodrzutowym kalibru 76,2 (SU-3). Maszyna była gotowa w kwietniu 1933. Zbudowano też do 1935 trzy prototypy działa samobieżnego SU-76, uzbrojonego w pułkową armatę 76 mm. W grudniu 1931 roku w fabryce „Kompressor” wyprodukowano pierwsze tankietki wyposażone w miotacz ognia, oznaczone jako OT-27. W latach 1932-1933 wyprodukowano 187 maszyn. W latach 1931-1935 powstało jeszcze szereg prototypów, które jednak albo nie weszły do produkcji lub wybudowano ich tylko kilka sztuk. Tankietka T-27 była pierwszym sowieckim pojazdem pancernym, który wzniósł się w powietrze. Do końca 1932 roku sformowano 65 batalionów tankietek. W następnych dwóch latach ich liczba zmalała do 23. Batalion składał się z 3 kompanii po 16-17 wozów każda, a w sumie w batalionie znajdowało się około 50 wozów. Dodatkowo sformowano jeszcze dwa pułki czołgów, cztery zmechanizowane dywizjony dla kawalerii i 15 batalionów czołgów.

T-37
Pod koniec lat dwudziestych angielscy konstruktorzy John Carden oraz kpt. Vivian Lloyd zaprojektowali lekki, dwuosobowy czołg pływający, wyposażony w karabin maszynowy umieszczony w ruchomej wieży obrotowej. Nowy czołg otrzymał nazwę Vickers-Carden-Lloyd Amphibian Tank i wzbudził sensację na świecie. Armia angielska zrezygnowała z jego produkcji, zezwalając na jego eksport. Jako jedna z pierwszych w kolejce do konstruktorów ustawiła się sowiecka misja zakupów. W dniu 5 lutego 1932 misja ta podpisała kontrakt na dostawę 8 egzemplarzy tych czołgów. Kontrakt przewidywał, że pierwszy czołg miał być dostarczony do 21 czerwca, a ostatni 22 października 1932. Latem, kiedy pierwszy czołg znalazł się w ZSRR, aby nie ponosić zbyt wielkich opłat postanowiono zbudować własny czołg, wzorując się na angielskiej maszynie. Szybko powstały dwie konstrukcje T-33 (zbudowana przez Leningradzką OKMO) i T-41 (zbudowana przez fabrykę nr 37). W sierpniu i wrześniu przeprowadzono różnorodne testy (jeden z wariantów T-41 zatonął). Ostatecznie obie konstrukcje zostały połączone i powstał z tego prototyp czołgu następnie nazwanego T-37. 11 sierpnia 1933 decyzją RWS czołg T-37 został przyjęty na stan RKKA. Szybko jednak okazało się, że nowy czołg nie jest pozbawiony wad. Jedną z nich było to, że hamulce mechanizmów skrętu nie były umieszczone w kadłubie i w czasie pływania wilgotniały, w rezultacie czego czołg na pewien czas stawał się niekierowalny. Drugi mankament stanowiły tylne mosty. Po ich zamontowaniu szybko zaczęły się one rozsypywać. W czasie produkcji wprowadzono pewne poprawki i ulepszenia. Poza czołgami liniowymi zbudowano też następujące wersje:
- T-37 (1932) – wersja uzbrojona w karabin maszynowy DT.
- T-37 A (1933-1936) – nieznacznie zmodernizowana wersja pierwsza, uzbrojona w karabin maszynowy DT.
- T-37 PT (1934-1936) – w której montowano radiostację 71-KT-1 z charakterystycznymi antenami poręczowymi, umieszczonymi wokół kadłuba, zbudowano 643 maszyny.
- OT-37 (1935-1936) – wersja wyposażona dodatkowo w miotacz ognia, z powodu małej ilości cieczy zapalającej (36 l) oraz niewielkiego zasięgu, wynoszącego do 25 m, nie zbudowano więcej jak 75 maszyn.
- SU-37 (1935) – prototyp działa samobieżnego, uzbrojonego w działo 45 mm.
- SU-76 K – uzbrojona w działo bezodrzutowe 76 mm.
- T-37 TM – wersja z nowym silnikiem GAZ-M1.
Tankietki T-37 przystosowano też do transportu powietrznego, co pokazano podczas manewrów w 1936 roku na terenie Białorusi.

Produkcja tankietek T-37

Dane z innych źródeł podają następujące liczby zbudowanych tankietek: T-37 – 75 szt., T-37 A – 1 909 szt., OT-37 PT – 643 szt., pozostałe konstrukcje zbudowane były w pojedynczych egzemplarzach. Razem 2 627 maszyn.

T-38
W czasie produkcji tankietek T-37, w 1934 zbudowano dwa prototypy czołgów, które miały ją zastąpić. Pierwszy prototyp powstał w moskiewskiej Fabryce nr 37, a drugi w leningradzkiej OKMO, którą przemianowano wtedy na Fabrykę nr 185. Oba prototypy otrzymały nazwę T-43. Modele te, choć bardzo interesujące z technicznego punktu widzenia, zostały przez armię odrzucone. Powrócono więc do koncepcji modernizacji istniejącego czołgu typu T-37. Nowy czołg, oznaczony jako T-38, posiadał w porównaniu z T-37 poszerzony kadłub, inne mechanizmy skrętu, ulepszone podwozie, zmienioną amortyzację wózków podwozia, szersze gąsienice i udoskonalony napęd do pływania w wodzie. Czołg przyjęto do uzbrojenia RKKA w początkach 1936 roku i bez zwłoki skierowano do produkcji seryjnej. Na bazie czołgu T-38 powstały prototypy: T-38 z działem 20 mm, OT-38 z miotaczem ognia, T-38 M2 z mocniejszym silnikiem, działo samobieżne SU-45, uzbrojone w 45 mm armatę przeciwpancerną wz. 32.

Produkcja czołgów T-38

T-26
Pod koniec lat 20-tych w ZSRR postanowiono wprowadzić do uzbrojenia nowy lekki typ czołgów, przeznaczony do współdziałania z piechotą. Własne konstrukcje nie były udane, a T-18 był już wyraźnie przestarzały. Dlatego postanowiono postąpić jak poprzednio i sięgnąć po sprawdzoną konstrukcję zagraniczną. Kiedy zaistniała możliwość zakupienia stosunkowo nowoczesnej konstrukcji lekkiego czołgu Vickers E, ten wóz uznano za najbardziej odpowiedni. 28 maja sowiecka misja zakupów podpisała z Vickersem kontrakt na budowę 15 czołgów w wersji dwuwieżowej. Pierwszy z nich miał zostać dostarczony 22 października 1930 roku, a odbiór ostatniego miał nastąpić 4 lipca 1931 roku.

13 lutego 1931 roku decyzją RWS ZSRR czołg Vickers, jako lekki czołg T-26, został przyjęty do uzbrojenia Armii Czerwonej. 2 sierpnia Komitet Obrony przyjął postanowienie, w myśl którego do końca pierwszego roku ewentualnej wojny produkcja czołgów miała wynieść:
- 13 800 czołgów T-26 w Stalingradzkiej Fabryce Traktorów i fabryce „Bolszewik”,
- 8 200 czołgów TMM-1/TMM-2 w AMO i Jarosławskiej Fabryce,
- 2 000 czołgów BT w Charkowskiej Fabryce Parowozów,
- 16 000 tankietek w fabryce Awtozawod-2 i Niżnogorodzkim Awtozawodzie.
Fabryka STZ otrzymała zamówienie na wyprodukowanie do końca roku 500 czołgów, jednak w połowie lutego plan skorygowano do 300 maszyn. Mimo usilnych starań do końca roku zbudowano tylko 120 czołgów, z czego przyjęto 88. Szybko T-26 stał się „koniem roboczym” wojsk pancernych Armii Czerwonej i przysłowiową „panną do wszystkiego”, bowiem jego podwozie wykorzystano do budowy obszernej gamy specjalnych pojazdów pancernych. Stał się też przekleństwem sowieckich czołgistów. Rzecz w tym, że miał on zbyt cienki pancerz i zbyt słaby silnik. Produkowano go o wiele za długo i w zbyt wielkich seriach.

W latach 1931-1941 powstały 23 serie, niezbyt jednak różniące się od siebie, oraz trzy serie silników:
- T-26 (1931-1933) – dwuwieżowy, uzbrojony w dwa karabiny maszynowe lub działko Hotchkiss 37 mm albo B-3 i karabin maszynowy DT.
- T-26 PT (1933) – wersja z radiostacją 71-TK-1.
- OT-26 (1933-1934) – wersja wyposażona w miotacz ognia i karabin maszynowy.
- T-26 (1933-1936) – wersja uzbrojona w armatę 45 mm wz. 32 i dwa karabiny maszynowe DT.
- T-26 PT (1933-1940) – wersja wyposażona w radiostację 71-TK-3.
- T-26-4 lub T-26 A (1933) – wersja wyposażona w działo 76 mm KT-26 i dwa karabiny maszynowe DT.
- ST-26 (1933-1935) – wersja czołgu saperskiego, uzbrojona w karabin maszynowy DT.
- TT-26 i TY-26 (1935-1936) – czołgi telemechaniczne.
- OT-130, 131, 132 (1938) – wersja czołgu chemicznego, uzbrojonego w karabin maszynowy DT.
- OT-133 (1939) – wersja czołgu chemicznego, uzbrojonego w dwa karabiny maszynowe DT.
- OT-134 (1940) – wersja czołgu chemicznego, uzbrojonego w armatę 45 mm i dwa karabiny maszynowe DT.
- TT-TY (1938) – wersja czołgu telemetrycznego.
- T-26-1 (1939-1940) – wersja z działkiem 45 mm, 2 karabiny maszynowe DT.
- SU-1 (1932) – wersja z armatą pułkową wz. 27 kalibru 76 mm i dwoma karabinami maszynowymi DT.
- SU-5-1 (1934-1935) – wersja z armatą 76 mm wz. 02/30.
- SU-5-2 (1934) – wersja z haubicą 122 mm wz. 10/30.
- SU-5-3 (1934) – wersja z moździerzem wz. 31 kalibru 152 mm.
- AT-1 (1935) – wersja z armatą 76 mm PS-3 i dwoma karabinami maszynowymi DT.
- SU-6 (1935) – wersja z armatą przeciwlotniczą 76 mm 3K wz. 31 i dwoma karabinami maszynowymi DT.
- T-26 E (1935-1938) – wersja z armatą czołgową 45 mm wz. 32 i dwoma karabinami maszynowymi DT.
- T-25 (1939) – wersja czołgu kołowo-gąsienicowego z armatą czołgową 45 mm wz. 38 i dwoma karabinami maszynowymi DT.
- ST-25 (1939) – wersja czołgu gąsienicowego z armatą czołgową 45 mm wz. 38 i dwoma karabinami maszynowymi DT.

Produkcja czołgów T-26

Dane z innych źródeł podają następujące liczby zbudowanych czołgów: T-26 – 1 626 szt., T-26 PT – 96 szt., T-26 (1933-1936) – 2 127 szt., T-26 PT (1933-1940) – 3 938 szt., ST-26 – 65 szt., TT-26 i TY-26 – 55 szt., OT-134 – 1 336 szt., T-26-1 – 204 szt., SU-5-3 – 15 szt., AT-1 – 10 sztuk. Pozostałe wersje nie liczyły więcej niż jedna, dwie lub trzy maszyny.

BT-2
Rodowód czołgu BT był „zachodni”, czyli podobny do T-26. Tym razem czołg sowiecki wywodził się z pojazdów pancernych budowanych w USA przez W. Christie. Na początku 1930 roku w USA przebywała specjalna misja sowiecka, mająca na celu dokonanie zakupu modeli sprzętu pancernego, które posłużyć by mogły za wzór dla własnych konstrukcji. W kwietniu 1930 roku podpisano kontrakt z Christie na budowę dwóch czołgów najnowszego modelu. 24 grudnia 1930 roku załadowano je w Nowym Jorku na statek. Od wiosny 1931 roku oba wozy poddano intensywnym testom i badaniom, uzyskując niezwykłe rezultaty. 23 maja 1931 roku, nie czekając nawet na budowę i próby sowieckich prototypów, rząd przyjął czołg do uzbrojenia RKKA. Jesienią 1931 roku zbudowano trzy pierwsze prototypowe BT-2.

Istniały nie mniej niż cztery odmiany BT-2, różniące się uzbrojeniem oraz jarzmami broni. Czołg BT był pojazdem rozwijającym niespotykaną dotąd prędkość jazdy. Na gąsienicach osiągał 62 km/h, a po zdjęciu gąsienic poruszał się na kołach z prędkością do 110 km/h. Wersje czołgu:
- BT-2 (1932-1933) – wersja z armatą B-3 kalibru 37 mm, karabin maszynowy DT (wyprodukowano 208 sztuk).
- BT-2 (1933) – wersja z dwoma karabinami DT (wyprodukowano 412 sztuk).

Produkcja czołgów BT-2

BT-5
W 1933 roku rozpoczęła się produkcja czołgu BT-5, wyposażonego w nowy typ wieży mieszczący dwóch członków załogi. Uzbrojenie czołgu stanowiła armata kalibru 45 mm wz. 32. Zmodyfikowano podwozie, zastosowano koło tłoczone, w miejsce silnika „Liberty” zamontowano sowiecki silnik M-5, będący ulepszoną kopią silnika amerykańskiego. Modyfikacji uległa też konstrukcja wieży, gdyż wprowadzono spawanie. Wersje czołgu:
- BT-5 (1933-1934) – wersja z armatą 45 mm wz. 32, karabin maszynowy DT.
- BT-5 PT (1933-1934) – wersja z radiostacją 71-TK-3, armatą 45 mm wz. 32, karabinem maszynowym DT (wyprodukowano 263 sztuki).
- BT-5 (BHM-2) (1936) – wersja z miotaczem ognia, armatą 45 mm wz. 32, karabinem maszynowym DT (wyprodukowano 10 sztuk).
- BT-5/W-2 (1937) – wersja z nowym silnikiem W-2, armatą 45 mm wz. 32, karabinem maszynowym DT (wyprodukowano 5 sztuk).

Produkcja czołgów BT-5

* – z radiostacją

BT-7
W 1935 roku uruchomiono produkcję seryjną nowego wariantu czołgu, zwanego BT-7. W tym modelu modernizacja miała na celu głównie podwyższenie własności trakcyjnych, podniesienie pewności pracy oraz zwiększenie grubości pancerza. Czołg BT-7 miał przekonstruowany kadłub, o większej objętości wewnętrznej. Pancerz wykonano głównie metodą spawania, ustawiono w nim silnik gaźnikowy M-17 (sowiecka kopia silnika BMW) o ograniczonej mocy i zmienionym systemie zapłonu, zwiększono pojemność zbiorników paliwa. Ulepszono układ przeniesienia mocy, stosując sprzęgło główne. Wyprodukowano modyfikacje czołgów BT: BT-2 uzbrojony w karabin maszynowy – 412 sztuk, BT-2 uzbrojony w działko kalibru 37 mm, B-3 – 208 sztuk, BT-5 uzbrojony w działko kalibru 45 mm. wz. 32 – 161 sztuk, BT-5 PT z radiostacją 71-TK-3, BT-7 z armatą 45 mm wz. 32 – zbudowano 2 596 sztuk, BT-7 PT z radiostacją 71-KT-3 – 2 017 sztuk, BT-7A z armatą 76,2 mm, KT-28 BCHM-2 z miotaczem ognia – 3 sztuki, BT-5/W2 z nowym silnikiem W-2 – 5 sztuk, BT-7M – zmodyfikowany czołg z silnikiem W-2, armatą 45 mm i radiostacją 71-TK-3 – zbudowano do 1940 roku 788 sztuk, zaś BT-70T z miotaczem ognia wybudowano co najmniej 80 sztuk. Różne wersje czołgu:
- BT-7 (1935-1939) – wersja z armatą 45 mm wz. 32, karabin maszynowy DT (od 1937 z 2 karabinami maszynowymi).
- BT-7 PT (1935-1940) – wersja z radiostacją 71-KT-3, armatą 45 mm wz. 32, karabin maszynowy DT, od 1938 r. z nową wieżą.
- BT-7A (1934, 1936-1937) – wersja z armatą 76,2 mm KT-28, karabinem maszynowym DT, zmodyfikowano dodając radiostację 71-KT-3.
- SBT (1935-1936) – wersja saperska do budowy przejść przez niewielkie przeszkody wodne, uzbrojona w karabin maszynowy.
- HBT-2 (1936) – wersja z miotaczem ognia KS-23 i karabinem maszynowym.
- HBT-7 (1936-1937) – wersja z miotaczem ognia KS-40, armatą 45 mm wz. 32 i karabinem maszynowym DT.
- BT-IS (1937) – wersja z nowym kadłubem i sześcioma kołami, armatą 45 mm wz. 32 i karabinem maszynowym DT.
- BT-7M (1938-1940) – wersja z nowym silnikiem W-2, armatą 45 mm wz. 34/38, 2-3 karabiny maszynowe DT (inne dane: wyprodukowano 788 sztuk)
- BT-20 (A-20) (1939) – wersja z nowym korpusem i wieżą, armatą 45 mm i 2 karabinami maszynowymi DT.
- OT-7 (1940-1941) – wersja z miotaczem ognia KS-63, armatą 45 mm i 2 karabinami maszynowymi DT.
- BT-CW-2 (1937) – wersja z nowym kształtem korpusu, armatą 45 mm wz. 32/34 i karabinem maszynowym DT.
- BT-TT (1939-1941) – wersja techniczna z miotaczem ognia KS-60 i karabinem maszynowym DT.

Produkcja czołgów BT-7

* – z radiostacją

T-28
Pod koniec lat dwudziestych Armia Czerwona nie posiadała pełnowartościowego czołgu średniego. Wyprodukowane wcześniej T-24 były już przestarzałe. Zachodziła zatem konieczność wymiany posiadanego sprzętu. Próby zakupu w Anglii czołgu A6E3 firmy Vickers w 1930 roku zakończyły się niepowodzeniem, gdyż czołg ten miał trafić do uzbrojenia armii brytyjskiej. W oparciu o niektóre rozwiązania techniczne czołgu brytyjskiego konstruktorzy sowieccy postanowili stworzyć własny pojazd.

1 maja 1932 roku zbudowano pierwszy prototyp czołgu średniego. W ogólnej kompozycji wzorowano się do pewnego stopnia na układzie angielskiego wielowieżowego czołgu A6, wówczas znanego lepiej, jako Vickers 16 ton. Prototyp czołgu uzbrojony był w 45 mm armatę umieszczoną w wieży głównej (znajdował się w niej także jeden karabin maszynowy) oraz dwa karabiny maszynowe zamontowane w dwóch mniejszych, oddzielnych wieżyczkach pomocniczych. Wieża główna wyposażona była w elektryczny napęd obrotu, co było wówczas nowością na skalę światową. Oryginalną konstrukcję przedstawiało podwozie – 12 kół jezdnych niewielkiej średnicy z bandażami gumowymi, zblokowane w wózki po dwa koła i zawieszone na pionowych resorach spiralnych. Jeszcze przed przystąpieniem do budowy wprowadzono wiele istotnych zmian. Zmieniono wieżę główną, w której ustawiono armatę wz. 27/32 kalibru 76,2 mm. W efekcie nastąpił ogólny wzrost masy z 17,5 do ponad 25 ton. Od lutego do maja zmontowano 12 wozów. Dnia 11 sierpnia na specjalnym posiedzeniu RWS podjęto decyzję o przyjęciu czołgu do uzbrojenia RKKA. W lutym 1933 w Zakładach Putiłowskich przystąpiono do produkcji pierwszej serii. Do 1 maja zmontowano pierwszych 12 maszyn, z których 10 wzięło udział w defiladzie. W grudniu 1937 zatwierdzono do produkcji nowe zawieszenie, wzorowane na czołgu T-35.

W 1938 roku nastąpiła zmiana głównego uzbrojenia czołgu, gdyż zaczęto montować nową armatę kalibru 76,2 mm L-11 wz. 38. Podwozie czołgu wykorzystano podczas konstruowania dział samobieżnych SU-14 z haubicą 203 mm, SU-14-1 z armatą morską kalibru 152,4 mm oraz SU-14-2 z armatą 152,4 mm. Wersje czołgu:
- T-28 (1932) – wersja z armatką 45 mm wz. 32, 3 karabiny maszynowe DT.
- T-28 (1933-1934) – wersja z armatą 76 mm KT-28 i 4 karabinami maszynowymi DT.
- T-28 (1934-1938) – wersja armatą 76 mm KT-28 i 5 karabinami maszynowymi DT.
- T-28 (1938-1940) – wersja z armatą 76 mm L-10 i 5 karabinami maszynowymi DT.
- T-28 (1940) – wersja z nowa wieżą, armatą 76 mm KT-28 i 4 karabinami maszynowymi DT.
- T-28 E (1939-1940) – wersja z nowym pancerzem.
- T-28 (1937-1938) – wersja z nowym przenoszeniem transmisji i skrzynią biegów.
- IT-28 (1939) – wersja saperska do forsowania przeszkód wodnych, uzbrojona w 2 karabiny maszynowe.
- T-28 (1932) – wersja, jako działo samobieżne uzbrojona w moździerz kalibru 152 mm i 2 karabiny maszynowe.
- T-28 (1933) – wersja, jako działo samobieżne uzbrojona w armatę morską 152 mm B-10.
- T-29 (1934) – wersja z innym układem jezdnym – jak w BT, uzbrojona w armatę KT-28 i 4 karabiny maszynowe.
- SU-8 (1935) – wersja, jako działo samobieżne z armatą przeciwlotniczą 76 mm wz. 31 i karabinem maszynowym DT.
- MBW (1936, 1937) – wersja do poruszania się po szynach, uzbrojona w 3 armaty 76 mm KT-28 lub L-11, 8 karabinów maszynowych DT i 4 karabiny maszynowe „Maksim”.

Produkcja czołgów T-28

T-35
Już w 1929 biuro konstrukcyjne kierowane przez N. W. Barykowa otrzymało zadanie zaprojektowania czołgu ciężkiego. Pierwsze prace nie przynosiły sukcesów i kiedy wydawało się, że nic nie wyjdzie z tak ambitnego planu, w odległej Wielkiej Brytanii pojawił się ciężki czołg oznaczony, jako A1E1 „Independent”. Sowieccy konstruktorzy szybko zdobyli na tyle dużo informacji o nowym czołgu, że postanowili zbudować podobną konstrukcję. Budując pierwszy prototyp postarano się, aby czołg sowiecki był większy i lepiej uzbrojony od angielskiego pierwowzoru. Pierwotnie otrzymał on uzbrojenie w postaci armaty 76 mm PS-3, dwie armatki 37 mm B-3 oraz trzy karabiny maszynowe, w tym dwa umieszczone w oddzielnych wieżach. 1 sierpnia 1932 roku nowo powstały czołg otrzymał oznaczenie T-35. W listopadzie 1932 rozpoczęto budowę nowej wersji, oznaczonej jako T-35-2. Nowa wersja miała zmodernizowany układ napędowy i silnik M-17. Budowę tej wersji zakończono 22 kwietnia 1933. Podczas defilady z okazji 1 maja w Leningradzie pokazano wersję T-35-2, a w Moskwie T-35-1. 11 sierpnia na specjalnym posiedzeniu STO czołg został warunkowo przyjęty do uzbrojenia RKKA. Prace nad nowym czołgiem trwały jednak dalej i wkrótce przyniosły kolejne zmiany. Zmiany dotyczyły głównie uzbrojenia czołgu, który zamiast armat 37 mm otrzymał nowe 45 mm, osadzone w wieżyczkach budowanych w czołgach T-26. Zmieniono też wieże, w których zamontowano karabiny maszynowe, budowane już w czołgach T-28. Zwiększono też ilość karabinów maszynowych. Tak zmieniona konstrukcja otrzymała indeks T-35 A. Ostatnią widoczną zmianą było dodanie wersji seryjnej radiostacji wraz z anteną poręczową. Zbudowano jeszcze wersję z innym silnikiem – M-34, i nazwano ja T-35 B. Z powodu przeniesienia produkcji i trudności w jej uruchomieniu pierwsze pojazdy seryjne pojawiły się dopiero w czerwcu 1934 roku. W 1937 roku pogrubiono pancerz i zmodyfikowano silnik, zwiększając jego moc. Spowodowało to wzrost masy do 51,5 tony, a załogi do 11 ludzi. Wersje czołgu:
- T-35-1 (1932) – wersja z armatą 76 mm PS-3, dwoma działkami 37 mm B-3, 3 karabiny maszynowe DT.
- T-35-2 (1933) – wersja z armatą 76 mm PS-3, dwa działka 45 mm wz. 32, 5 karabinów maszynowych DT.
- T-35 A (1933-1935) – wersja z armatą 76 mm KT-28, dwa działka 45 mm wz. 32, 6 karabinów maszynowych DT.
- T-35 (1935-1937) – wersja z armatą 76 mm KT-28, dwa działka 45 mm wz. 32, 7 karabinów maszynowych DT.
- T-35 (1937, 1938) – wersja z armatą 76 mm KT-28, dwa działka 45 mm wz. 32, 7 karabinów maszynowych DT, oraz z nowym silnikiem i opancerzeniem.
- T-35 (1938, 1939) – wersja z armatą 76 mm KT-28, dwa działka 45 mm wz. 32, 7 karabinów maszynowych DT, oraz z nową wieżą.
- SU-14-1 (1935, 1936) – wersja, jako działo samobieżne z haubicą 203 mm B-4 lub armatą morską 152 mm B-10.
- SU-14Br-2 (1939) – wersja z armatą 152 mm wz. 35.

Produkcja czołgów T-35

Pod koniec lat trzydziestych okazało się, że rozwój konstrukcji czołgów na świecie jest na tyle duży, że powstałe kilka lat wcześniej typy czołgów, aktualnie produkowane w ZSRR, są już przestarzałe. Dlatego naczelne władze sowieckie nakazały swoim licznym biurom konstrukcyjnym opracowanie modernizacji istniejących oraz zupełnie nowych, które miały zastąpić dotychczas używane. W wyniku realizacji powyższych wytycznych pod koniec 1939 roku poszczególne biura konstrukcyjne opracowały liczne modernizacje czołgów T-26 i BT-7, a także zupełnie nowe, które wejdą do przyszłej produkcji, w tym małe pływające T-40, lekkie T-50, szybkie i lekkie A-20, A-30 oraz ciężkie KW, T-100 i SMK.

T-40
Prototyp czołgu T-40 powstał w biurze konstrukcyjnym N. A. Astrowa, w fabryce nr 37 w Moskwie. Konstrukcja ta miała w przyszłości zmienić mocno już przestarzałe lekkie czołgi T-37 A. Nowy prototyp był większy i znacznie lepiej uzbrojony, co doprowadziło do zwiększenia jego wagi. W ramach testów prototyp przebył drogę Moskwa – Kijów – Moskwa liczącą ok. 3 000 km. Został przyjęty do produkcji pod koniec 1939 i według planu w 1940 miało powstać 100 czołgów tego typu. Niestety, z powodu komplikacji do 1 stycznia 1941 wyprodukowano tylko 41 maszyn.
- T-40 (1940, 1941) – pierwsza wersja, uzbrojona w wielkokalibrowy karabin maszynowy 12,2 mm wz. 38 i karabin maszynowy DT.

T-50
W 1939 roku w zakładzie im. Kirowa rozpoczęto prace nad nowym czołgiem, który otrzymał oznaczenie obiekt 126 (lub T-126SP). Prototyp został uzbrojony w armatę kalibru 45 mm wz. 34 i dwa karabiny maszynowe. W oparciu o ten prototyp (zmieniono silnik na W-4) w zakładzie 174 im. Woroszyłowa, w styczniu 1941 uruchomiono produkcję nowego typu czołgu oznaczonego jako T-50. Czołg ten okazał się zbyt skomplikowany i przez to zaczął sprawiać kłopoty podczas produkcji. Mimo to w kwietniu czołg T-50 został przyjęty do uzbrojenia RKKA.

T-34
13 października 1937 roku fabryka nr 183 otrzymała założenie techniczne dla czołgu kołowo-gąsienicowego, oznaczonego jako BT-20. Szybko powstały dwa projekty przygotowane przez zespół kierowany przez M. Koszkina. 4 maja 1938 na posiedzeniu Komisji Obrony ZSRR pokazano dwa prototypy czołgów: kołowo-gąsienicowego A-20 i gąsienicowego A-32. Oba prototypy poddano licznym testom i próbom, w wyniku których ostatecznie wybrano czołg A-32, który był nieco cięższy od czołgu A-20, ale za to posiadał grubszy pancerz i uzbrojony był w armatę 76 mm. Uznano więc, że prototyp A-32 będzie lepszy, jako dający więcej możliwości rozwoju. Został on jednak nieco ulepszony poprzez dodanie części rozwiązań z prototypu A-20. W lecie wykonano jeszcze próby na poligonie w Charkowie. W listopadzie 1939 roku powstał ostateczny kształt nowego czołgu, który 19 grudnia został oznaczony jako T-34 i przyjęty do uzbrojenia RKKA. Pierwszy prototyp czołgu T-34 został zbudowany w fabryce nr 183 w styczniu 1940 roku. W czasie jego prób 12 marca nadszedł rozkaz przejazdu czołgu do Moskwy. Tam, 17 marca został on pokazany na Kremlu Stalinowi, po czym odbył przemarsz na trasie Moskwa – Mińsk – Kijów – Charków. Pierwsze zamówienie opiewało na 150 maszyn, które szybko zwiększono do 600. Produkować czołgi miały dwie fabryki, w Charkowie i Stalingradzie. Niestety, z powodu kłopotów w produkcji zupełnie nowej konstrukcji, do 15 września tylko fabryka w Charkowie zdołała wyprodukować, i to jedynie 3 maszyny, zaś fabryka w Stalingradzie pierwsze czołgi oddała armii dopiero na początku 1941.

KW
Oprócz czołgu A-20 rozpoczęto pracę nad czołgami znacznie cięższymi, które miały zastąpić czołgi T-35. Pod koniec 1938 w fabryce im. Kirowa w Leningradzie rozpoczęto pracę nad czołgiem ciężkim, oznaczonym jako SMK „Siergiej Mironowicz Kirow”. W tym samym czasie pracowano też nad innym prototypem ciężkiego czołgu, oznaczonego jako T-100. Prototyp czołgu SMK miał być wyposażony w trzy wieże, szybko jednak okazało się, że jest to praktycznie prawie niewykonalne. Dlatego ostatecznie postanowiono wybudować tylko po jednym czołgu SMK oraz T-100 i skupić się na czołgu jednowieżowym. Tak też się stało. W sierpniu 1939 ukończono prototypy czołgów SMK i KW. Miesiąc po tym oba czołgi zaprezentowano na poligonie w Kubince. W pierwszej wersji czołg KW-1 otrzymał armatę L-11 kalibru 76 mm, jednocześnie opracowano jeszcze cięższą wersję czołgu pod oznaczeniem KW-2, uzbrojoną w haubicę M 10 kalibru 152 mm. Wszystkie te prototypy wzięły udział w walkach w Finlandii. W lutym 1940 rozpoczęto produkcję czołgu KW, a pierwsze maszyny opuściły fabrykę pod koniec 1940. W tym czasie zmieniono armatę na nową F-34 oraz pogrubiono pancerz. Pierwszy plan produkcji czołgów określał produkcję na rok 1941 na 1 200 sztuk.

Samochody pancerne w latach 1920-1940

FAI
Poza licznymi czołgami Armia Czerwona posiadała na stanie kilka typów samochodów pancernych. Pierwszy samochód pancerny, produkowany większych ilościach, oznaczony był jako FAI. Budowany on był w oparciu o podzespoły samochodu osobowego Ford A, produkowanego w ZSRR na licencji. Wyprodukowana seria wozów pancernych D-8, D-12 nie sprawdziła się, dlatego też wkrótce przedstawiono propozycję nowej odmiany wozu pancernego. Prototypy ukończono na przełomie stycznia i lutego 1931 roku. Oba skierowane zostały na badania zakończone decyzją o przyjęciu pojazdu do uzbrojenia. Produkcja seryjna została uruchomiona dopiero w listopadzie 1932 roku, a samochody trafiły do jednostek w 1933 roku. W okresie od 1933 do 1936 roku wyprodukowano 676 samochodów FAI.

GAZ-M1
W latach 1934-35 konstruktorzy sowieccy opracowali samochód osobowy GAZ-M1. Miał on wiele elementów z poprzednich modeli, głównie Forda A i GAZ-A, lecz posiadał zmodyfikowany układ przeniesienia mocy, nowy silnik, hamulce i inne elementy. W oparciu o podzespoły samochodu GAZ-M1 opracowano prototyp lekkiego samochodu pancernego BA-20. Produkcję wozu BA-20 rozpoczęto w 1936 roku. W 1938 roku podstawowy model zmodernizowano. Otrzymał on wieżę stożkową, powiększony zbiornik paliwa, zaś liczba członków załogi wzrosła do 3 osób. Zbudowano także wersje FAI-M – specjalnie dla wojsk republikańskich w 1938. Prawdopodobnie wyprodukowano ich ok. 676, lecz z powodu wstrzymania wysyłek postanowiono część z nich przekazać oddziałom RKKA.

BA-20
W latach 1934-1935 w ZSRR powstał nowy typ samochodu osobowego GAZ-M1, który w znacznej części składał się z podzespołów wcześniejszych maszyn: Forda A i GAZ-A. Różnił się jednak od nich dość istotnymi elementami, takimi jak układ przeniesienia, silnik oraz hamulce. Jak to często wcześniej bywało, nowa konstrukcja szybko została wykorzystana w ten sposób, że po przebudowaniu jej w Fabryce Maszyn w Wyksie otrzymano samochód pancerny. Podwozia dostarczyła fabryka GAZ, a pancerne nadwozie przysłała fabryka w Wyksie (zmodernizowane nadwozie samochodu pancernego FAI). Z fabryk wychodziły wersje na kołach i przystosowana do jazdy po szynach. W 1938 kształt wozu pancernego nieznacznie zmodernizowano. Warto wspomnieć, że obok lekkich samochodów pancernych Armia Czerwona dysponowała też cięższymi pojazdami budowanymi na podwoziach typowych samochodów ciężarowych (6×4).

BA-27
Jeszcze w 1925 roku rozpoczęto prace nad nowym wozem pancernym, wybudowanym na podwoziu samochodu ciężarowego AMO F-15, które zakończyły się w 1927. W trakcie ich trwania, bo już 24 października, został on przyjęty do uzbrojenia RKKA, po różnych testach i próbach zakończonych kolejnymi zmianami samochodu pancernego. BA-27 był uzbrojony w armatkę 37 mm i karabin maszynowy. Produkcję miała podjąć fabryka AMO, mieszcząca się w Moskwie. Wóz pancerny BA-27 był produkowany od stycznia 1928 do lata 1931. W tym czasie wyprodukowano 215 sztuk tych pojazdów. Na początku lat trzydziestych wyprodukowano niewielką ilość wozów pancernych D-13.

BAL
W Leningradzie powstał średni samochód pancerny BAL W latach 1933-34 zbudowano 53 pojazdy tego typu. Uzbrojenie samochodu BAL stanowiła armata czołgowa kalibru 37 mm.

BA-3
W latach 1933-34 powstała seria 160 samochodów pancernych typu BA-3, uzbrojonych w armatę kalibru 45 mm. Pojazdy tego typu były przeciążone, dlatego też ich zdolności trakcyjne były małe. W kwietniu 1933 powstał nowy wóz pancerny – jako pierwszy posiadał wieżę czołgu T-26, uzbrojoną w czołgową armatę 45 mm, ważył 5 820 kg. Produkcję tej maszyny zaczęto w listopadzie 1934. Fabrykę opuściły 172 maszyny.

BA-6
W 1935, z wykorzystaniem konstrukcji BA-3, powstała w fabryce Iżorskiej nowa, lecz podobna maszyna, oznaczona jako BA-6. W lecie 1936 wóz ten otrzymał dodatkowo radiostację 71-TK-1. Samochody BA-6 produkowano do 1938, budując do tego czasu 394 wozy, w tym 72 z radiostacjami.

BA-10
W kwietniu 1937 na bazie BA-6 powstał nowy typ samochodów pancernych, oznaczony jako BA-10A. Jego produkcję rozpoczęto na początku 1938 i do końca tego roku fabrykę opuściło 489 maszyn, w tym część z radiostacjami. Pod koniec 1939, pod wpływem działań na pograniczu Mongolii i Mandżurii, dokonano pewnych modyfikacji, tworząc wersję nazwaną BA-10B. Do lipca 1941 łącznie wyprodukowano obu wersji 2 980 sztuk. Latem 1938 przygotowany został nowy projekt średniego wozu pancernego. Został on zbudowany w marcu 1939. Mimo, że nie spełniał wszystkich postawionych przed nim zadań, postanowiono wyprodukować w 1940 pod oznaczeniem BA-11 serię liczącą 16 maszyn. W drugiej połowie lat trzydziestych większość typów wozów pancernych była mniej lub bardziej modernizowana. W przypadku większości typów zbudowano też niewielkie serie wyposażone w miotacze ognia.

Stan wozów pancernych w RKKA

Rozwój wojsk pancernych RKKA

1929
17 lipca 1929 roku RWS, na podstawie raportu Triandafiłłowa, przyjął następujące postanowienie: „Przyjmując, że nowy rodzaj uzbrojenia, jakim są siły pancerne, jest niedostatecznie przebadany pod względem zarówno taktycznego, jak i operacyjnego zastosowania (dla samodzielnego i wspólnego z piechotą i kawalerią), podobnie jak i pod względem najbardziej wygodnych dla niego form organizacyjnych, należy uznać za niezbędne zorganizowanie w latach 1929-30 doświadczalnej jednostki zmechanizowanej”. W ten sposób latem 1929 roku w Moskiewskim Okręgu Wojskowym (MOW) sformowano doświadczalny pułk zmechanizowany, w składzie batalionu czołgów MS-1 (T-18), dywizjonu samochodów pancernych BA-27, batalionu piechoty zmotoryzowanej, baterii artylerii, oddziału lotniczego i tyłów. Dowództwo pułku powierzono K. W. Kalinowskiemu, a sam pułk został przeniesiony na obszar BOW. 22 listopada 1929 powołano do życia Zarząd Mechanizacji i Motoryzacji Armii z I. Chalepskim. W grudniu 1929 roku na obszarze LOW powstał też 20 Pułk Czołgów. W tym miesiącu przyjęto również obszerny program mechanizacji i motoryzacji armii. W pierwszych planach, zatwierdzonych w 1929 roku, dywizje strzeleckie miały dysponować oddziałami pancernymi. Na razie miały to być jedynie pododdziały rozpoznawczych samochodów pancernych. W każdej terytorialnej dywizji strzeleckiej na Uralu sformowano kompanię czołgów. W tym roku w niektórych brygadach i dywizjach kawalerii zaczęto formować dywizjony zmechanizowane. Dywizjon taki składał się z kompanii czołgów i kompanii wozów pancernych. Podczas jesiennych obrad dowództwo Zarządu Motoryzacji i Mechanizacji Armii Czerwonej opracowało nowe struktury dla dywizjonów samochodów pancernych nr 10/14 (dla okręgów wewnętrznych) i nr 10/15 (dla okręgów przygranicznych). Nowe dywizjony składały się z dowództwa i plutonów wozów pancernych oraz pododdziałów remontowych. Jednocześnie dywizjony zostały przezbrojone w nowe wozy pancerne BA-27, które zmieniły stare maszyny pamiętające jeszcze I wojnę światową i wojny rewolucyjne. Zwiększyła się też ilość samochodów pancernych w dywizjonie z 9 do 12 sztuk.

1930
W maju 1930 roku, pod wpływem licznych doświadczeń wyniesionych z ćwiczeń, pułk rozwinięto w Samodzielną Brygadę Zmechanizowaną, w składzie pułku czołgów (dwa bataliony), pułku zmotoryzowanego (dwa bataliony), dywizjonu rozpoznawczego, artylerii oraz innych oddziałów specjalnych. 10 września Dowództwo Zarządu Motoryzacji i Mechanizacji Armii Czerwonej wydało rozkaz dotyczący etatów nowo sformowanych brygad zmechanizowanych nr 10/20-10/27 (etat pokojowy). Etat 10/21 dotyczył pułku zmotoryzowanego, który według niego miał posiadać 12 wozów pancernych BA-27 (w tym 3 szkolne). Początkowo według etatu na uzbrojeniu brygady miało być: 60 czołgów MS-1, 32 tankietki T-27, 17 samochodów pancernych BA-27, 264 samochody i 12 ciągników. W latach 1930-33 siły te nazwano „wojskami zmotoryzowanymi i zmechanizowanymi”. Dla demonstracji ich znaczenia i możliwości w 1930 roku pod Moskwą przeprowadzono trzydniowe ćwiczenia pokazowe z udziałem brygady zmechanizowanej i zmotoryzowanego oddziału ze składu Moskiewskiej Dywizji Proletariackiej. Ćwiczenia obserwował Józef Stalin, który wysoko ocenił ich rezultaty.

1931
W 1931 brygada została znacznie wzmocniona. Teraz posiadała w swoim składzie:
- grupę uderzeniową, w składzie: pułk czołgów złożony z dwóch batalionów czołgów, dwóch dywizjonów artylerii samobieżnej (z braku wozów tego typu dywizjony wyposażono w działa 76 mm ciągnione przez ciągniki),
- grupę rozpoznawczą, w składzie: batalionu tankietek T-27, dywizjonu wozów pancernych, zmotoryzowanego batalionu karabinów maszynowych, dywizjonu artylerii,
- grupę artyleryjską, w składzie: dwóch dywizjonów armat 76 mm, dywizjonu haubic 122 mm, dywizjonu armat przeciwlotniczych,
- batalionu piechoty na samochodach.
Razem brygada miała liczyć ok. 4 700 ludzi oraz 119 czołgów, 100 tankietek, 15 wozów pancernych, 63 przeciwlotnicze karabiny maszynowe, 32 armaty 76 mm, 16 haubic 122 mm, 12 armat przeciwlotniczych 76 mm, 32 armatki przeciwlotnicze 37 mm, 270 pojazdów oraz 100 traktorów.
Przekształcenie sił pancernych z rodzaju broni w rodzaj wojsk wyróżniono stosowną zmianą ich nazwy.

1932
W 1932 zostały dodatkowo sformowane jeszcze cztery pułki zmechanizowane o organizacji trzybatalionowej. 1 Pułk został sformowany w Smoleńsku, 2 w Leningradzie, 3 w Moskwie, 4 w Charkowie. Sformowano także 3 terytorialne bataliony czołgów. Pod koniec lat dwudziestych świat ujrzała „Teoria głębokiego boju w operacji”, która omawiała dwa zagadnienia:
1) przełamanie pozycji przeciwnika na jego taktycznej głębokości,
2) wprowadzenie w rejon przełamania wojsk zmechanizowanych, które wraz z lotnictwem powinny nacierać na całej głębokości operacyjnej obrony przeciwnika, aż do zniszczenia jego sił głównych.

9 marca 1932 specjalna komisja rekomendowała uformowanie korpusów zmechanizowanych, w składzie brygad zmechanizowanych, ponadto brygad czołgów odwodu Naczelnego Dowództwa, zmechanizowanych pułków dla dywizji kawalerii oraz batalionów czołgów dla dywizji strzelców. 11 marca 1932 RWS wydał dokument na nowo reorganizujący sowieckie jednostki pancerne. Zakładano w nim sformowanie dwóch korpusów zmechanizowanych. Miały się one składać z dwóch brygad pancernych – jednej wyposażonej w czołgi T-26, drugiej w czołgi BT. Poza tym jednak korpusy niczym się nie różniły. Ich skład był następujący:
- 3 bataliony czołgów T-26 (lub BT),
- batalion karabinów maszynowych,
- dywizjon artylerii,
- batalion saperów,
- kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych,
- brygada piechoty zmechanizowanej, składająca się z:
- batalionów piechoty zmechanizowanej,
- batalionu rozpoznawczego,
- batalionu saperów,
- batalionu miotaczy ognia,
- dywizjonu przeciwlotniczych karabinów maszynowych,
- bazy technicznej,
- kompanii regulacji ruchem,
- oddziału lotniczego.

W kwietniu 1932 Komisja Obrony przy SNK ZSRR wydała polecenie sformowania korpusów zmechanizowanych. Pierwszy korpus powstał na bazie 11 Dywizji Strzelców na terenie LOW jeszcze jesienią tego roku. W jego skład wchodziły 31, 32 Brygada Zmechanizowana i 33 Brygada Zmotoryzowana (oryginalna nazwa „brygada strzelecka karabinów maszynowych”). W tym czasie zaczęto formowanie drugiego korpusu, tym razem w KOW, na bazie 45 Wołyńskiej Dywizji Strzelców. W nowej organizacji składał się on ze 133 i 134 Brygady Zmechanizowanej oraz 135 Brygady Zmotoryzowanej. Jednocześnie zaczęto formowanie pięciu samodzielnych brygad zmechanizowanych z tego: 2 BZmech. sformowano w KOW, 3, 4, 5 BZmech. w BOW, 6 BZmech. w OKDWA (Specjalnej Armii Dalekowschodniej). Sformowano także dwa pułki czołgów, cztery zmechanizowane dywizjony dla dywizji kawalerii, 15 batalionów czołgów i 65 batalionów tankietek dla dywizji strzelców. W ten sposób w 1932 roku w skład części dywizji strzelców włączono kompanie czołgów (10 maszyn) lub batalion (40 wozów), ponadto dywizjon rozpoznawczy ze szwadronem pancernym. Na Dalekim Wschodzie, z powodu częstych konfliktów granicznych w tym okresie, przyjęto nadzwyczajne środki w celu zwiększenia siły Specjalnej Armii Dalekowschodniej (OKDWA). Jeśli w początkach 1932 roku w dwóch grupach armii (przymorskiej i zabajkalskiej) było 36 czołgów i tankietek, to do 1 maja ich liczba zwiększyła się dwudziestokrotnie! Na tym etapie podzielono je między liczne czołgowe i rozpoznawcze bataliony i kompanie jednostek piechoty, pułki zmechanizowane i pododdziały rozpoznawcze kawalerii.

W celu zwiększenia siły ogniowej i technicznej jednostek kawalerii, od 1932 roku oprócz dywizjonów rozpoczęto formowanie większych oddziałów – pułków zmechanizowanych (pzmech.). Do dywizji kawalerii włączono pzmech., a do brygad szwadron wozów pancernych. Na przykład, w Nadwołżańskim Okręgu Wojskowym (NOW) w 11 Dywizji Kawalerii (DKaw.) utworzono pułk zmechanizowany, posiadający 30 czołgów, 12 wozów pancernych i 67 samochodów. Z powodu niepokojów na Dalekim Wschodzie w październiku 32 BZmech. z 11 KZmech. została oddelegowana do patrolowania granicy sowiecko-mongolskiej na Zabajkale.

1933
Do stycznia 1933 roku udział procentowy wojsk zmechanizowanych w systemie wojsk lądowych zwiększył się z 1,6% do 9,1% w porównaniu z 1931 rokiem. W 1933 został przyjęty plan dalszego rozwijania RKKA w okresie drugiej pięciolatki, a więc do końca 1937 roku. Po jego realizacji, 1 stycznia 1938 w RKKA powinno być 25 brygad zmechanizowanych i pancernych (sformowanych z pułków czołgów). Z europejskich okręgów przerzucono za Ural trzy brygady zmechanizowane, w tym 20 BZmech., której formowanie rozpoczęto w MOW wiosną 1933 roku. Brygada ta powstała specjalnie jako instrument walki z japońską konnicą, dlatego miała na uzbrojeniu tylko tankietki i samochody pancerne. W marcu 1933 roku decyzją RWS OKDWA uzyskała specjalne priorytety i Daleki Wschód zaczął otrzymywać nową technikę pancerną poza kolejnością. W końcu 1933 roku STD wydał decyzję o stworzeniu na Dalekim Wschodzie wielkich, samodzielnych związków zmechanizowanych, zdolnych do wypełnienia zadań o charakterze operacyjnym.

1934
1 stycznia 1934 roku w skład RKKA wchodziły 2 korpusy zmechanizowane, 6 brygad zmechanizowanych, 6 pułków czołgów, 23 bataliony czołgów, 37 samodzielnych kompanii czołgów dla dywizji strzelców, 14 pułków zmechanizowanych i 5 zmechanizowanych dywizjonów. Siły te były skompletowane w 47%. W porównaniu z rokiem 1931 liczba czołgów wzrosła 37-krotnie. W latach 1932-35 struktura pułków była płynna, traktowana jeszcze jako eksperymentalna i sprawdzana w trakcie licznych ćwiczeń (w 1935 roku pułk liczył około 90 czołgów). W pierwszej połowie 1934 roku we wszystkich dalekowschodnich dywizjach strzeleckich zakończono formowanie samodzielnych batalionów (po 60 maszyn w każdym). Jeśli chodzi o pozostałe w LOW 31 BZmech. i 33 BZmot., to na ich bazie utworzono czwarty w kolejności korpus zmechanizowany – 7 KZmech. Natomiast w MOW, na bazie 1 BZmech. został sformowany 5 KZmech. W tym czasie Michaił Tuchaczewski dalej kontynuował prace nad organizacją koncentracji czołgów, zamierzając do połowy dekady utworzyć kilka armii zmechanizowanych, co pozwoliłoby zadawać ciosy nie do odparcia. Jednak ideę tę należy zaliczyć w poczet fantastycznych, chociaż przemysł produkował ciągle więcej czołgów, więcej niż wszystkie kraje świata razem wzięte. Zwiększenie jego możliwości mogło się odbyć tylko kosztem innych, równie ważnych dziedzin przemysłu, szczególnie lotniczego, który i tak produkował czołgowe wersje silników lotniczych. Także ćwiczenia na szczeblu większym niż brygada wyraźnie pokazywały, że sformowanie dużo większych jednostek tylko bardziej utrudni dowodzenie nimi, a co za tym idzie stracą one swoje atuty. W związku z tym, że ogólny poziom poborowych uniemożliwiał masowe przygotowanie wykształconych technicznie kadr dla jednocześnie formowanych brygad, korpusów i armii, jedyny możliwy wówczas terytorialno-kadrowy system budowy RKKA nie zabezpieczał niezbędnych warunków dla tworzenia tak potężnych związków operacyjnych.

1935
W 1935 roku ilość pojazdów pancernych powiększyła się dwukrotnie i osiągnęła stan 2 000 sztuk. Do 1935 roku skoncentrowano na Dalekim Wschodzie 20% całego parku techniki pancernej RKKA, dzięki czemu zabezpieczono wszystkie kierunki, na których mogła ewentualnie działać japońska Armia Kwantuńska. W 1934 roku wojska zmechanizowane i zmotoryzowane przemianowano na pancerno-czołgowe. 1 stycznia 1935 roku wojska pancerne miały w swym składzie 4 korpusy zmechanizowane, 6 brygad zmechanizowanych i ponad 80 batalionów i samodzielnych kompanii czołgów, wchodzących w strukturę dywizji strzeleckich, na stanie których było ponad 10 000 czołgów. W lutym z korpusów zmechanizowanych wycofano czołgi T-26, zastępując je czołgami BT. W 1935 roku wszystkie samodzielne pułki czołgów OND (naczelne dowództwo) zostały zreorganizowane w brygady czołgów OND.

Brygada średnich czołgów posiadała cztery bataliony i według stanu etatowego 117 czołgów, z których 80 to wozy T-28. Pozostałe to lekkie T-26. Wkrótce etatowe stany brygad wzrosły do 183 czołgów – 136 T-28, 37 BT oraz 10 czołgów T-35 i 34 czołgów lekkich. Po kolejnej reorganizacji brygada miała już 148 czołgów – 94 T-35 i 44 BT oraz 10 czołgów z miotaczami ognia. W latach 1935-37 w UOW sformowano kolejno 8, 12, 15, 17, 22 BZmech. i 4 Brygadę Czołgów (BCz.). Brygady zmechanizowane wyposażone w czołgi BT posiadały etatowo 278 maszyn bojowych, uzbrojonych w T-26 – 267 sztuk. Samodzielne brygady czołgów posiadały trzy bataliony czołgów i batalion strzelców. Etatowo miały dysponować 145 czołgami T-26 i 56 czołgami wsparcia, miotaczami ognia i 28 wozami pancernymi. Zamiast szkolnych brygad sformowano szkolne pułki czołgów, dla których przewidywano od 190 do 267 czołgów.

W grudniu 1935 roku wprowadzono etat dywizji strzelców w czasie wojennym, w którym oprócz batalionu rozpoznawczego (kompania małych czołgów pływających oraz kompania wozów pancernych) pojawił się także batalion czołgów, składający się z: 3 kompanii czołgów T-26 po 15 wozów każda oraz czołgu dowódczego i 8 czołgów rozpoznawczych T-37, razem 54 czołgi. W batalionie były ponadto plutony: dowodzenia, saperski, chemiczny oraz kompanie parkowa i naprawcza. W następnych latach istniały 83 takie bataliony i miały one numerację odpowiadającą numerom dywizji. W grudniu 1935 po raz kolejny nieznacznie zmieniono strukturę korpusu zmechanizowanego. Teraz miał on się składać z dwóch brygad zmechanizowanych z czołgami BT, brygady zmotoryzowanej, pancernego batalionu rozpoznawczego oraz batalionu łączności. Korpus taki miał posiadać 348 czołgów BT, 63 tankietki T-37, 52 czołgi z miotaczami ognia, 20 dział, 1 444 pojazdów oraz 8 965 ludzi. Korpus w razie potrzeby miał być wzmocniony oddziałami OND. Samodzielne brygady zmechanizowane miały się składać z trzech batalionów czołgów, batalionu zmotoryzowanego, oddziałów bojowego zabezpieczenia, remontowego, kompanii transportowej, łączności i rozpoznawczej. Etatowo brygada miała posiadać 2 745 ludzi oraz 145 czołgów T-26, 56 czołgów artyleryjskich i chemicznych, 28 wozów pancernych, 482 pojazdy i 39 traktorów.

1936
W kwietniu 1936 roku zatwierdzono ostatecznie etat dywizji kawalerii. Jej pułk zmechanizowany liczył łącznie 64 czołgi. W tym roku istniało już 15 pułków zmechanizowanych, noszących jedno i dwucyfrowe numery, odpowiadające numerom dywizji, w skład których wchodziły.

1937
1 lutego 1937 roku sowieckie wojska pancerne dysponowały 4 korpusami zmechanizowanymi, 18 samodzielnymi brygadami zmechanizowanymi, 4 samodzielnymi pułkami, 9 samodzielnymi batalionami czołgów, 31 pułkami zmechanizowanymi dla dywizji kawalerii, 93 batalionami czołgów dla dywizji strzelców. Z powodu coraz częstszych starć na granicy z Mandżurią i Mongolią dowództwo RKKA postanowiło podjąć działania mające zmienić ten stan rzeczy. Zgodnie z nowo przyjętym planem, w tym samym roku ostatecznie osłonięto kierunek sungaryjski poprzez sformowanie kolejnych brygad zmechanizowanych. Oprócz tego, po uwzględnieniu stepowo-pustynnego charakteru terytorium Mongolii i Mandżurii, w składzie wschodniego ugrupowania utworzono specyficzne lekkie jednostki zmechanizowane – pułki pancerno-motorowe, wkrótce zreorganizowane w brygady pancerno-motorowe o strukturze trzybatalionowej (bataliony pancerno-motorowy, strzelecki i rozpoznawczy), liczące około 80 samochodów pancernych. Utworzono trzy takie brygady, które dyslokowano: 7 – Dzamin-Ude, 8 – Bain-Tymen i 9 – Undurchan.

28 listopada 1937 został przyjęty trzeci plan pięcioletni, który miał znacznie wzmocnić siły RKKA. Jego główne cele to:
1 – przeformowanie szkolnych brygad na jedenaście szkolnych pułków,
2 – wzmocnienie plutonów czołgów poprzez zwiększenie w nich liczby czołgów z 3 do 5,
3 – wprowadzenie nowych etatów w lekkiej brygadzie czołgów – miało być 278 czołgów BT, brygada czołgów miała liczyć 267 czołgów T-26, ciężka brygada czołgów natomiast 183 czołgi (136 T-28, 37 BT, 10 chemicznych), brygada czołgów T-35 powinna mieć 148 maszyn (136 T-35, 44 BT, 10 chemicznych), pułk czołgów miał posiadać od 190 do 267 maszyn,
4 – wprowadzenie do dywizji strzelców batalionu czołgów T-26 i T-38, korpus kawalerii miał otrzymać brygadę zmechanizowaną, a w dywizji kawalerii do pułku zmechanizowanego miano dodać po 3 szwadrony czołgów BT i jeden szwadron czołgów pływających (T-37/38) po 15 maszyn w każdym szwadronie,
5 – podział jednostek na zmechanizowane i czołgów,
6 – lekkie brygady czołgów miały przejść na nową organizacje, w składzie brygady miały się znaleźć: 4 bataliony czołgów po 54 maszyny liniowe i 6 artyleryjskich w każdym, batalion rozpoznawczy, batalion piechoty zmotoryzowanej i oddziały tyłowe.

1938
Do 1938 roku każda dywizja strzelców I rzutu posiadała samodzielny batalion czołgów, który liczył 37 czołgów (15 T-26 i 22 T-38), ponadto w każdym pułku strzelców znajdowało się 6 tankietek T-27. Także każda dywizja górska otrzymała samodzielną kompanię czołgów.

Na początku 1938 roku procentowy udział sił pancernych w kawalerii osiągnął 8%, jednak w tym samym roku rozpoczęto szybką redukcję kawalerii rozformowując 8 dywizji, 2 brygady narodowe i dowództwo 1 korpusu. W sierpniu 1938 roku rozpoczęto kolejną reorganizację wojsk pancernych, spowodowaną doświadczeniami bojowymi wyniesionymi z Hiszpanii, polegającą na odejściu od podziału na jednostki zmechanizowane i czołgów. Korpusy i brygady zmechanizowane przeformowano w pancerne, z przewagą w ich strukturze jednostek i pododdziałów pancernych. Samodzielne brygady czołgów lekkich T-26 i BT zostały zreorganizowane w brygady po 4 bataliony: 2 czołgów oraz rozpoznawczy i strzelców zmotoryzowanych. Siła bojowa brygad zdecydowanie wzrosła z racji wprowadzenia plutonów czołgowych, posiadających po 5 maszyn. Park czołgów brygady osiągnął 295 maszyn. W jednym batalionie czołgów lekkich powinno być według etatu 54 czołgi i 6 czołgów wsparcia. Ciężkie brygady czołgów T-28 i T-35 składały się z trzech liniowych batalionów czołgów i jednego skadrowanego. W brygadach tego typu pozostały nadal plutony liczące 3 czołgi. Ilość czołgów w brygadach ciężkich planowano zwiększyć z 94 do 139 wozów. W rzeczywistości miały one po 156 czołgów, w tym 39 sztuk czołgów BT.

Reorganizacja spowodowała zmianę numeracji, a w wielu przypadkach i dyslokacji poszczególnych jednostek, związaną z kolei z kryzysem monachijskim, częściową mobilizacją i rozwinięciem wojsk we wrześniu 1938 roku w pobliżu granicy z Polską. Po reorganizacji w końcu 1938 roku wojska pancerne Armii Czerwonej tworzyły 4 korpusy czołgów, 24 samodzielne brygady czołgów T-26/BT, 3 brygady czołgów ciężkich T-28, 1 brygadę mieszaną czołgów T-28 i T-35 oraz 3 brygady czołgów chemicznych, 4 brygady samochodów pancernych, ponadto 26 pułków czołgów w dywizjach kawalerii, 11 szkolnych pułków czołgów oraz około 90 kompanii czołgów rozpoznawczych w dywizjach strzeleckich. Dotychczasowe korpusy zmechanizowane przeformowano w następujący sposób: 7 KZmech. zmieniono na 10 KPanc., 5 KZmech. zmieniono na 15 KPanc., 11 KZmech. zmieniono na 20 KPanc., 45 KZmech. przeformowano na 25 KPanc.

Według zatwierdzonych wówczas etatów korpus tworzyły 2 brygady czołgów, brygada strzelców zmotoryzowanych, batalion rozpoznawczy i łączności. Z jednostek OND przydzielono pułk artylerii, zmotoryzowany batalion inżynieryjny i inne. Ogółem korpus liczył 12 710 ludzi, 118 dział, 122 wozy pancerne i 540 czołgów BT oraz 20 miotaczy ognia.

Od sierpnia 1938 roku pułki zmechanizowane przekształcono w pułki czołgów, o podobnej strukturze. Wtedy właśnie czołgi T-37/38 poczęto zastępować średnimi samochodami pancernymi BA-10. Choć wozy te nie miały możliwości pływania ani też zbyt wielkich zdolności pokonywania bezdroży, to jednak po drogach rozwijały znacznie większą prędkość jazdy (zbliżoną do prędkości BT), a ponadto były znacznie lżejsze, silnie uzbrojone (armata 45 mm i 2 karabiny maszynowe). Etat pułku przewidywał stan do 45 czołgów BT i do 15 wozów pancernych, jednak od tej reguły zdarzały się liczne odstępstwa. Reorganizacja pułków zmechanizowanych miała związek z przebudową wojsk pancernych, a także z ogólną redukcją liczby dywizji kawalerii (w 1936 roku były 32 dywizje, a na początku 1939 roku tylko 26 dywizji). W sierpniu tego roku zostało w europejskiej części ZSRR 16 dywizji). Liczba pułków czołgów w dywizjach kawalerii także uległa zmniejszeniu, a ich numeracja nie odpowiadała już ściśle numerom dywizji.

W trakcie reorganizacji, prowadzonej od sierpnia 1938 roku, bataliony czołgów wycofano z dywizji strzeleckich, a w miejsce niektórych związków wprowadzono kompanie czołgów T-26, liczące po 17 maszyn.

1939
Kolejna reorganizacja miała miejsce w początkach września 1939 roku, kiedy to zatwierdzony został nowy etat dywizji strzeleckiej czasu wojennego. W skład dywizji I rzutu włączono ponownie pododdziały czołgów. W jednych dokumentach i źródłach określane są one nadal mianem batalionów czołgów (2 kompanie – 1 z wozami T-26, 2 wyposażona w wozy rozpoznawcze T-37/38, łącznie 30-35 wozów) z numeracją w granicach 300-399, w innych dokumentach występują jako tzw. oddziały zmotoryzowane korpusów i dywizji strzeleckich, wykonujące główne zadania rozpoznawcze lub też używane do wzmocnienia czołowych oddziałów piechoty.

Nie jest całkowicie pewne, czy wszystkie czynne w 1939 roku dywizje strzeleckie dysponowały 98 etatowymi batalionami. Ponadto w owym czasie występują też samodzielne bataliony czołgów z numeracją od 200, przydzielone dywizjom strzeleckim jako wzmocnienie. Po raz ostatni nieznacznie zreorganizowano też brygady pancerne, i tak w lecie 1939 w RKKA było:
- 11 lekkich brygad pancernych czołgów BT o etacie 2 653 ludzi i 255 czołgach,
- 2 lekkie brygady pancerne czołgów BT (wzmocnione w Zabajkalskim Okręgu Wojskowym) o etacie 3 007 ludzi i 255 czołgów,
- 2 lekkie brygady pancerne czołgów BT (w organizacji przejściowej to jest po 3 czołgi w plutonie) – 1 943 ludzi i 202 czołgi,
- 1 specjalna brygada pancerna czołgów BT (w 57 KStrz. na stopie wojennej) – 4 687 ludzi i 233 czołgi,
- 4 lekkie brygady pancerne czołgów T-26 o etacie 2 426 ludzi i 255 czołgów,
- 4 lekkie brygady pancerne czołgów T-26 (w organizacji przejściowej to jest po 3 czołgi w plutonie) – 1 943 ludzi i 202 czołgi,
- 2 lekkie brygady czołgów T-26 dla Armii Dalekowschodniej (zmobilizowana) 3 539 ludzi i 255 czołgów,
- 43 Lekka Brygada Czołgów T-26 dla 1 Armii o etacie 2 324 ludzi i 255 czołgów,
- 3 ciężkie brygady czołgów T-28 o etacie 1 881 ludzi i 132 czołgi (97 czołgów T-28, 35 BT),
- 1 ciężka brygada czołgów T-35 o etacie 1 670 ludzi i 80 czołgów (6 T-35 i 15 BT).

Brygada lekka, o etacie wynoszącym 2 653 ludzi, składała się z: dowództwa (24 ludzi), trzech batalionów czołgów (295 ludzi i 56 czołgów), batalionu szkolnego czołgów (677), batalionu rozpoznawczego (196), batalionu remontowego (172), kompanii zmotoryzowanej (150), kompanii łączności (70), kompanii saperów (177), kompanii zabezpieczenia bojowego (130). Uzbrojona była w: 10 ręcznych karabinów maszynowych, 3 ciężkie karabiny maszynowe, 9 przeciwlotniczych karabinów maszynowych, 3 armatki przeciwpancerne 45 mm, 15 lekkich wozów pancernych, 13 średnich wozów pancernych, 255 czołgów, 30 czołgów artyleryjskich, 10 czołgów chemicznych, 24 samochody, 83 samochody ciężarowe, 122 samochody specjalne, 57 traktorów.

Brygada lekka, o etacie wynoszącym 4 365 ludzi, składała się z: dowództwa (23 ludzi), czterech batalionów czołgów (413 ludzi i 51 czołgów), batalionu piechoty zmotoryzowanej (723), batalionu rozpoznawczego (233), batalionu transportowego (445), batalionu remontowego (309), kompanii łączności (110), kompanii saperów (256), kompanii zabezpieczenia bojowego (130). Uzbrojona była w: 46 ręcznych karabinów maszynowych, 9 ciężkich karabinów maszynowych, 9 przeciwlotniczych karabinów maszynowych, 6 armatek przeciwpancernych 45 mm, 15 lekkich wozów pancernych, 19 średnich wozów pancernych, 255 czołgów, 30 czołgów artyleryjskich, 10 czołgów chemicznych, 34 samochody, 290 samochodów ciężarowych, 268 samochodów specjalnych, 197 traktorów.

Planowany skład i uzbrojenie czasu wojennego lekkiej brygady pancernej, o etacie wynoszącym 3 970 ludzi, składało się z: dowództwa (23 ludzi), czterech batalionów czołgów (370 ludzi i 51 czołgów), batalionu rozpoznawczego (233), batalionu remontowego (354), batalionu piechoty zmotoryzowanej (723), kompanii łączności (154), kompanii saperów (200), kompanii chemicznej (100). Uzbrojona była w 45 ręcznych karabinów maszynowych, ? ciężkie karabiny maszynowe, 6 przeciwlotniczych karabinów maszynowych, 6 armatek przeciwpancernych 45 mm, 15 lekkich wozów pancernych, 17 średnich wozów pancernych, 239 czołgów, 10 czołgów chemicznych, 20 samochodów, 420 samochodów ciężarowych, 270 samochodów specjalnych, 20 traktorów.

Brygada ciężka, o etacie wynoszącym 3 970 ludzi, składała się z dowództwa (23 ludzi), dwóch batalionów czołgów (354 ludzi oraz 31 czołgów T-28 i 3 BT), batalionu szkolnego (437), batalionu skadrowanego (51), batalionu remontowego, kompanii rozpoznawczej (88), kompanii łączności (57), kompanii saperów (83), kompanii chemicznej (50).

Brygada ciężka, o etacie wynoszącym 1670 ludzi, składała się z dowództwa (23 ludzi), dwóch batalionów czołgów (358 ludzi i 30 czołgów T-35), batalionu szkolnego (374), kompanii remontowej (68), kompanii łączności (54), kompanii saperów (74), kompanii czołgów chemicznych (46). Uzbrojona była w 15 lekkich wozów pancernych, 65 czołgów T-35, 15 BT, 12 samochodów, 35 samochodów ciężarowych, 49 samochodów specjalnych.

21 listopada 1939 roku, na skutek błędnych wniosków wysnutych z przebiegu hiszpańskiej wojny domowej, rozformowano wszystkie istniejące korpusy zmechanizowane, tworząc z nich kilka dywizji zmotoryzowanych oraz liczne samodzielne brygady pancerne i zmechanizowane.

1940
Do czerwca 1940 roku zdołano utworzyć: 16 brygad pancernych z 238 czołgami BT, 16 brygad z czołgami T-26 po 238 maszyn, 3 brygady czołgów T-28 w każdej po 117 czołgów T-28 i 39 czołgów BT. Jedna brygada czołgów posiadała 32 czołgi T-35 i 85 T-28. Ponadto sformowano 10 pułków czołgów lekkich i 4 bataliony motocyklistów. Razem Armia Czerwona w czasie pokoju miała w linii 8 201 czołgów, w tym 3 925 BT i 3 808 T-26.

Rozwój sowieckich wojsk pancernych w latach 1939-1940

W 1940 zamierzano sformować osiem dywizji zmotoryzowanych, a w 1941 kolejnych siedem. Do 15 stycznia rozformowano dowództwa korpusów. Na początku 1940 roku było już utworzonych w sumie 17 brygad BT, 25 brygad T-26, 3 brygady T-28 i brygada T-35. Na stopie wojennej miało być 11 085 czołgów, w tym 4 367 BT, 6 250 T-26, a więc razem z czołgami w dywizjach strzelców i kawalerii było ich 15 421. Etat wojsk zmechanizowanych w czasie pokoju wynosił 105 086 ludzi. W maju 1940 w RKKA było już 39 brygad czołgów: 32 lekkie, 3 wyposażone w czołgi T-28, jedna (14) posiadała czołgi T-35 i T-28. W 20 dywizjach kawalerii były pułki czołgów (razem 64 bataliony), a w dywizjach strzelców 98 batalionów czołgów. Prace nad reorganizacją przebiegały sprawnie, gdy nagle okazało się, że siły pancerne sojuszniczej armii niemieckiej w ciągu trzech tygodni pobiły oddziały armii francuskiej, belgijskiej, holenderskiej oraz brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego. Oprócz lotnictwa to sukcesy korpusów zmotoryzowanych doprowadziły do niebywałego zwycięstwa. Tym zwycięstwem zostały przekreślone wszystkie rachuby Stalina. Okazało się, że z Hiszpanii i kampanii polskiej wyciągnięto niewłaściwe wnioski. To korpusy szybkie były kluczem do zwycięstwa, a te właśnie zlikwidowano. Jednak kiedy Stalin zorientował się, że popełnił błąd, zareagował błyskawicznie, zmieniając wcześniejsze plany.

Dyslokacja jednostek pancernych i zmotoryzowanych w dniu 4 kwietnia 1940

9 czerwca 1940 NKO ZSRR Timoszenko opracował plan sformowania korpusów zmechanizowanych i przekazał go CHK ZSRR, który w dniu 6 lipca 1940 wydał postanowienie nr 1193-464s.
1. Zatwierdzić organizację korpusu zmechanizowanego, w składzie dwóch dywizji pancernych, dywizji zmotoryzowanej, pułku motocyklistów, jednej eskadry lotnictwa, batalionu saperów, batalionu łączności. Korpus zmechanizowany zostanie wzmocniony brygadą lotnictwa, w składzie dwóch pułków lotnictwa bombowego i jednego myśliwskiego.
2. Zatwierdzić organizację dywizji pancernej korpusu zmechanizowanego i samodzielnej dywizji pancernej w składzie:
a – 2 pułków czołgów, po jednym batalionie czołgów ciężkich, 2 bataliony czołgów średnich, batalion czołgów miotaczy ognia w każdym pułku.
b – jednego pułku zmotoryzowanego, w składzie trzech batalionów strzelców i jednej baterii artylerii pułkowej (6 dział).
c – jednego pułku artylerii, w składzie dwóch dywizjonów, jednego dywizjonu haubic 122 mm i jednego dywizjonu haubic 152 mm.
d – dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, batalionu rozpoznawczego, batalionu mostowego i oddziałów tyłowych.
3. Dywizja zmotoryzowana ma skład i organizację zatwierdzoną przez Komitet Obrony decyzją nr 21 z 22 maja 1940.
4. Zatwierdzić etat jednostek:
a – oddziały korpusu zmechanizowanego z pułkiem czasu pokoju – 2 662 ludzi, czasu wojennego – 2 862 ludzi.
b – dywizja pancerna w czasie pokoju ma liczyć 10 943 ludzi, na okres wojenny ma liczyć 11 343.
c – dywizja zmotoryzowana w czasie pokoju ma liczyć 11 000, na okres wojenny ma liczyć 12 000.
5. Razem w RKKA ma być 8 korpusów zmechanizowanych i 2 samodzielne dywizje pancerne, razem 8 dowództw korpusów, z 8 pułkami motocyklistów i oddziałów korpuśnych, 18 dywizji pancernych i 8 dywizji zmotoryzowanych….

Korpusy miały być sformowane z brygad pancernych znajdujących się głównie w okręgach granicznych. Dywizje zmotoryzowane powstawały na bazie dywizji strzelców. 6 lipca 1940 CNK ZSRR wydał cytowane wyżej rozporządzenie nr 1193-464s, dotyczące etatu dywizji pancernych. Według tego etatu dywizja pancerna miała liczyć 11 343 ludzi i posiadać 413 czołgów w tym 105 KW, 210 T-34, 26 BT-7, 18 T-26 i 4 chemiczne, a także 91 wozów pancernych oraz 58 dział i moździerzy (bez 50 mm). W marcu 1941 ustalono ostateczną strukturę organizacyjną dywizji wchodzących w skład korpusu, zmniejszając liczbę czołgów ciężkich KW z 52 do 31, co spowodowało zmniejszenie się ilości czołgów do 375. Dywizja pancerna miała dwa pułki czołgów, spośród których każdy składał się z batalionu czołgów KWE, dwóch batalionów T-34 i batalionu czołgów chemicznych. Pułk strzelców zmotoryzowanych składał się z trzech batalionów strzelców i batalionu transportowego, a pułk haubic z dywizjonu haubic 122 mm i dywizjonu haubic 152 mm. Ponadto w dywizji znajdowały się też bataliony: rozpoznawczy, łączności, pontonowo-mostowy, transportowy, remontowy, medyczny oraz dywizjon artylerii przeciwlotniczej. Dywizja pancerna posiadała: 340 ręcznych karabinów maszynowych, 35 ciężkich karabinów maszynowych, 27 moździerzy 50 mm, 18 moździerzy 82 mm, 12 armat przeciwlotniczych 37 mm, 4 armaty przeciwlotnicze 76 mm, 12 haubic 122 mm, 12 haubic 152 mm, 63 czołgi KW, 210 T-34, 48 BT/T-26, 54 czołgi chemiczne, 39 lekkich wozów pancernych, 56 średnich wozów pancernych, 1 269 pojazdów, 83 traktory oraz 375 motocykli. Dywizje zmotoryzowane ostatecznie powstały na podstawie rozkazu wydanego przez KO ZSRR z dnia 22 maja 1940. Dywizja miała liczyć 11 534 ludzi i składać się z: pułku czołgów (cztery bataliony czołgów BT w liczbie 54 sztuk), dwóch pułków strzelców zmotoryzowanych po trzy bataliony, pułku haubic w składzie dwóch dywizjonów po 4 działa 76 mm, 8 haubic 122 mm, dywizjonu 12 haubic 152 mm. Ponadto w skład dywizji wchodziły jeszcze bataliony rozpoznawczy, łączności, inżynieryjny, transportowy, remontowy, medyczny i dwa dywizjony artylerii przeciwlotniczej i przeciwpancernej. Dywizja zmotoryzowana posiadała: 367 ręcznych karabinów maszynowych, 80 ciężkich karabinów maszynowych, 60 moździerzy 50 mm, 12 moździerzy 82 mm, 30 armat przeciwpancernych 45 mm, 8 armat przeciwlotniczych 37 mm, 20 armat 76 mm, 16 haubic 122 mm, 12 haubic 152 mm, 258 czołgów BT-7, 17 czołgów T-37/38, 18 lekkich wozów pancernych, 31 średnich wozów pancernych, 1 138 pojazdów, 134 traktorów oraz 30 motocykli. Oprócz dywizji w skład korpusu wchodził jeszcze pułk motocyklowy, według etatu nr 10/23. Pułk składał się z dowództwa, trzech batalionów motocyklowych po trzy kompanie i służb zabezpieczenia. Pułk liczył 1 700 ludzi oraz 81 ręcznych karabinów maszynowych, 27 moździerzy 50 mm, 2 samochody, 59 ciężarówek, 34 inne pojazdy, 704 motocykle z karabinami maszynowymi oraz 34 bez. Batalion inżynieryjny według etatu nr 10/22 liczył 664 ludzi oraz 38 ręcznych karabinów maszynowych, samochód, 62 ciężarowe, 24 traktorów oraz 4 motocykle. Batalion łączności według etatu nr 10/21 liczył 288 ludzi, 2 samochody, 33 ciężarowe oraz 10 wozów pancernych.

Stan czołgów RKKA w dniu 1 września 1940

Stan czołgów RKKA w dniu 1 stycznia 1940

Stany czołgów RKKA od 1934 do 1941

1 Korpus Zmechanizowany
Formowanie korpusu zaczęto 9 czerwca 1940 r. Dowództwo korpusu powstało na bazie 20 Ciężkiej Brygady Pancernej im. S. M. Kirowa. Korpuśny batalion łączności został rozwinięty ze szwadronu łączności, batalion saperów ze szwadronu saperów z 25 Dywizji Kawalerii. 5 Pułk Motocyklowy powstał w dniu 29 czerwca 1940 ze 138 Pułku Kawalerii. 1 Dywizja Pancerna sformowana została na bazie 20 Ciężkiej Brygady Pancernej, 1, 34 Lekkiej Brygady Pancernej, 17 Pułku Czołgów i pułku zmotoryzowanego z 15 Brygady Zmotoryzowanej, zaś pułk artylerii z dywizjonu artylerii z 25 Dywizji Kawalerii.

3 Dywizja Pancerna powstawała na bazie 13 Lekkiej Brygady Pancernej, 5 Pułku Czołgów, części 20 Ciężkiej Brygady Pancernej. Pułk zmotoryzowany sformowany został z 759 Pułku Strzelców ze 163 Dywizji Strzelców, zaś pułk artylerii z 530 Pułku Artylerii ze 163 Dywizji Strzelców.

163 Dywizja Zmotoryzowana powstała ze 163 Dywizji Strzelców, która w kwietniu posiadała 753 ludzi, w połowie miesiąca uzupełniono ją do stanu sześciotysięcznej dywizji. W lipcu została ona przeformowana na dywizję zmotoryzowaną. Zamiast rozformowanego 662 Pułku Strzelców, w skład dywizji włączono resztki rozgromionej w wojnie fińskiej 34 Lekkiej Brygady Pancernej, przeformowanej razem z pułkiem czołgów 25 Dywizji Kawalerii w 25 Pułk Pancerny. W momencie formowania dywizja posiadała 229 czołgów T-26 i 25 BT. Formowanie korpusu powinno być zakończone do 30 czerwca 1940 roku, jednak z powodu kłopotów organizacyjnych 23 czerwca 1940 termin formowania został przesunięty do 31 lipca. Dopiero w październiku udało się jednak w pełni sformować korpus. 25 sierpnia 1940 r. korpus miał 924 czołgi, a 20 lutego 1941 już 1 011.

2 Korpus Zmechanizowany
Korpus zaczęto formować wiosną 1940 roku, kiedy 15 Dywizja Strzelców została przeformowana w dywizję zmotoryzowaną, przy czym, od 15 maja 1940 roku, w pełni zmobilizowaną. 28 czerwca 1940 r. o godz. 23.00 15 Dywizja Zmotoryzowana weszła do Kiszyniowa, stolicy zagarniętej Rumunii Besarabii. Po tym „wyzwoleńczym marszu” na terytorium Mołdawii, w OdOW 10 lipca 1940 r. zaczęło się formowanie 2 Korpusu Zmechanizowanego. Dowództwo i część jednostek korpusu sformowano na bazie 55 Korpusu Strzelców. 6 Pułk Motocyklowy przekształcony z 567 Pułku Strzelców 173 Dywizji Strzelców. 11 Dywizja Pancerna została sformowana w Kiszyniowie na bazie 4 Lekkiej Brygady Pancernej oraz 490 Pułku Strzelców i 366 Pułku Haubic. Prócz tego, formowana dywizja wchłonęła 389 Batalion Czołgów i 18 Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej ze 176 Dywizji Strzelców.

16 Dywizja Pancerna sformowana została w letnich obozach w Kotowskie na bazie 173 Dywizji Strzelców. Pułk Pancerny sformowany został z dwóch batalionów 4 Lekkiej Brygady Pancernej (43 i 71) i batalionów czołgów 25, 30, 51, 96, 150, 156 Dywizji Strzelców. 173 Dywizja Strzelców do 20 grudnia 1939 została zreorganizowana jako dywizja zmotoryzowana, a następnie wzięła udział w wojnie z Finlandią. 26 kwietnia dywizja przybyła w Odeskiego Wojennego Okręgu. W maju dywizję po raz kolejny zreorganizowano, tworząc z niej dywizję strzelców.

Do korpusu włączono wcześniej sformowaną 15 Dywizję Zmotoryzowaną. Formowanie korpusu było zakończone 18 lipca 1940 r. 20 lutego 1941 korpus posiadał 456 czołgów.

3 Korpus Zmechanizowany
Formowanie korpusu zaczęło się w czerwcu 1940 r. w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. Po utworzeniu Nadbałtyckiego Okręgu Wojskowego formowanie korpusu było kontynuowane na jego obszarze. Dowództwo korpusu i części 84 Dywizji Zmotoryzowanej formowano w rejonie Wiłowa, 2 Dywizję Pancerną – Janowa, 5 Dywizję Pancerną – Prieny, Alitus.

Dowództwo korpusu formowano na bazie oddziałów 24 Korpusu Strzelców, pułk motocyklowy na bazie 123 Pułku Kawalerii 7 Dywizji Kawalerii. 2 Dywizja Pancerna powstała na bazie 7 Dywizji Kawalerii. Pułki pancerne powstały z batalionu 21 Ciężkiej Brygady Pancernej, pułku czołgów z 7 Dywizji Kawalerii oraz batalionów dywizji strzelców.

5 Dywizję Pancerną sformowano na bazie 2 Lekkiej Brygady Pancernej. Prócz tego dywizja wchłonęła batalion czołgów 21 Ciężkiej Brygady Pancernej z Mińska, batalion czołgów ze 121 Dywizji Strzelców. Pułk artylerii i zmotoryzowany sformowano z 201 Pułku Haubic i 344 Pułku Strzelców z 84 Dywizji Strzelców. Dywizja zmotoryzowana powstała z przeformowania 84 Dywizji Strzelców im. Tulskiego Proletariatu, jej dwa pułki formowały Dywizje Pancerną. Pułk pancerny dywizji powstawał z kolei z batalionów czołgów 84, 113, 143 Dywizji Strzelców. 20 lutego 1941 korpus dysponował 640 czołgami.

4 Korpus Zmechanizowany
Formowanie korpusu zaczęło się w lipcu 1940 r. Dowództwo korpusu z częścią oddziałów formowano w rejonie Lwowa na bazie 49 Korpusu Strzelców. Pułk motocyklowy na bazie 53 i 146 Pułku Kawalerii 16 Dywizji Kawalerii.

8 Dywizję Pancerną sformowano na bazie 24 Lekkiej Brygady Pancernej. Prócz tego, na formowanie pułków czołgów były oddane 51 i 54 Bataliony Czołgów z 10 Brygady Pancernej. Pułk strzelców zmotoryzowanych i haubic formowano z 608 Pułku Strzelców 146 Dywizji Strzelców i 220 Pułku Haubic z 7 Dywizji Strzelców. We wrześniu 1940 r. 8 Pułk Haubic otrzymał nowe haubice 152 mm wz. 38 r. i traktory STZ-5. Pułk całkowicie zmechanizowano. 20 stycznia 1941 r. otrzymał on jeszcze haubice 122 mm wz. 1910/30.

10 Dywizja Pancerna sformowana została głównie z oddziałów 23 Lekkiej Brygady Pancernej. Prócz tego, aby skompletować dywizję, uzupełniono ją jeszcze 57 i 62 Batalionem Czołgów, 222 Kompanią Rozpoznawczą, 77 Kompanią Łączności, 312 Kompanią Transportową z 10 Ciężkiej Brygady Czołgów, 257 Pułkiem Strzelców i 280 Pułkiem Artylerii Lekkiej z 7 i 146 Dywizji Strzelców. W skład korpusu weszła też 81 Dywizja Zmotoryzowana. W styczniu 1940 r. dywizja została zmotoryzowana (do etatu 12 000). Ze składu dywizji wyłączony został 280 Pułk Strzelców, rozformowano też 142 Pułk Artylerii, część dywizji oddana została na formowanie tyłów 79 Dywizji Strzelców. Na bazie 305 Batalionu Czołgów sformowano 53 Pułk Czołgów, ponownie formując batalion remontowy. 11 czerwca 1940 r. dywizję przerzucono do rejonu Zabłotowa, gdzie weszła w skład 12 Armii, biorąc udział w przyłączeniu Besarabii i Bukowiny.

11 lipca 1940 r. 81 Dywizja Zmotoryzowana wróciła do Lwowa, wchodząc w skład formującego się 4 Korpusu Zmechanizowanego. Termin zakończenia formowania korpusu wyznaczono na początku na 30 czerwca, a następnie na 9 sierpnia 1940 roku. W lutym 1941 roku w składzie korpusu zaszła zmiana: 10 Dywizja Pancerna odeszła do formowanego wówczas 15 Korpusu Zmechanizowanego, a w zamian we Lwowie zaczęło się formowanie nowej 32 Dywizji Pancernej na bazie 30 Lekkiej Brygady Pancernej. 20 lutego 1941 korpus posiadał 632 czołgi.

5 Korpus Zmechanizowany
Formowanie 5 Korpusu Zmechanizowanego zaczęło się 1 lipca 1940 r. Dowództwo korpusu z jego oddziałami formowane było na bazie oddziałów 51 Korpusu Strzelców. 13 Dywizja Pancerna powstała z 15 Lekkiej Brygady Pancernej oraz 193 Batalionu Miotaczy Ognia. 17 Dywizja Pancerna została utworzona z 37 Lekkiej Brygady Pancernej, prócz tego do skompletowania dywizji były wydzielone jeszcze 199 Batalion Miotaczy Ognia i 526 Batalion Transportowy.

W skład korpusu włączona została 109 Dywizja Zmotoryzowana, która wcześniej znajdowała się w składzie 12 Korpusu Strzelców. W czerwcu 1939 r. dywizja była przegrupowywana w Charanor, gdzie zgodnie z dyrektywą NKO z 7 grudnia 1939 r. została przeformowana w zmotoryzowaną. 16 Pułk Czołgów sformowany został do 18 lutego 1940 r. w Charanorze, na bazie Batalionów Czołgów 93, 94, 109, 152 Dywizji Strzelców. Reorganizację zakończono 17 lipca 1940 r. Do tego czasu na dokompletowanie 16 Pułku Czołgów przeznaczono pułki z rozformowanej 65 Dywizji Zmotoryzowanej. 20 lutego 1941 korpus posiadał na stanie 1 011 czołgów.

6 Korpus Zmechanizowany
Korpus zaczęto formować 15 lipca 1940 roku. Dowództwo korpusu powstało na bazie dowództwa 3 Korpusu Kawalerii. W Białymstoku 4 Dywizja Pancerna została rozwinięta z batalionu 21 Ciężkiej Brygady Pancernej. Pułki czołgów dywizji zostały sformowane z batalionów czołgów 6 Lekkiej Brygady Pancernej i 30 Chemicznej Brygady Pancernej oraz oddziałów 2, 6, 13, 50 Dywizji Strzelców, 632 Batalionu Transportowego z 46 Brygady Transportowej. Pułk zmotoryzowany powstał z przekształcenia 319 Pułku Strzelców z 239 Dywizji.

7 Dywizja Pancerna formowana była w Wołkowysku na bazie 11 Dywizji Kawalerii. Prócz tego, na skompletowanie pułków czołgów oddano batalion 21 Ciężkiej Brygady Pancernej, dwa bataliony czołgów dywizji strzelców (33 i 125), pododdziały 6 Lekkiej Brygady Pancernej oraz 43 Brygady Transportowej. Pułk strzelców zmotoryzowanych sformowany został z 100 i 117 Pułków Kawalerii, pułk haubic powstał z 17 Dywizjonu Artylerii Konnej z 11 Dywizji Kawalerii.

W Słonimiu przeformowano też 29 Dywizję Strzelców na dywizję zmotoryzowaną. 4 Korpuśny Pułk Motocyklowy był sformowany na bazie 6 Pułku Kawalerii z 11 Dywizji Kawalerii. Formowanie korpusu zakończono 30 lipca 1941. Już 20 lutego 1941 korpus posiadał na stanie 707 czołgów.

7 Korpus Zmechanizowany
Formowanie 7 Korpusu Zmechanizowanego zaczęło się 8 lipca 1940 roku. Korpus powstał z 39 i 55 Lekkich Brygad Pancernych i 1 Dywizji Zmotoryzowanej. Ta ostatnia została sformowana jako 1 Dywizja Strzelców, powstała 7 lipca 1939 r. na bazie 6 Pułku Strzelców i 173 Pułku Artylerii, 1/13 Pułku Artylerii i innych mniejszych oddziałów. 30 grudnia 1939, zgodnie z dyrektywą WS MOW, rozpoczęła ona reorganizację w dywizję zmotoryzowaną. 6 Pułk Zmotoryzowany sformowany został na bazie 6 Pułku Strzelców i części 356 Pułku Strzelców, 175 Pułk Zmotoryzowany powstał ze 175 Pułku Strzelców i części 356 Pułku Strzelców, 13 Pułk Artylerii z części 173 Pułku Artylerii Haubic, 13 Pułk Czołgów z 239 Batalionu Łączności i 4 Lekkiej Brygady Pancernej. Na formowanie pozostałych oddziałów oddane zostały części 1 Dywizji Strzelców. Wróciwszy z Przybałtyckiego Okręgu Wojskowego dywizja została włączona w skład sił 7 Korpusu Zmechanizowanego.

Dowództwo korpusu sformowano na bazie dowództwa 57 Korpusu Strzelców, 251 Batalion Łączności na bazie 239 Batalionu Transportowego, 42 Batalion Transportowy na bazie 244 Batalionu Transportowego. 9 Pułk Motocyklowy sformowano z 1 Batalionu Motocyklowego. 14 Dywizja Pancerna powstała na bazie 55 Lekkiej Brygady Pancernej. Podstawę 27 Pułku Czołgów stanowiły czołgi 185 i 187 Batalionu Czołgów, 28 Pułku Czołgów Bataliony 163 i 169. Pułk strzelców zmotoryzowanych formował się z 771 Pułku Strzelców 137 Dywizji Strzelców. Do skompletowania pułku haubic wyznaczono 1 i 2 Baterię 497 Pułku Artylerii Haubic i 4 Baterię 398 Pułku Artylerii Haubic. Dywizjon artylerii przeciwlotniczej został sformowany z 21 Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej 57 Korpusu Strzelców.

6 lipca 1940 r. Rada Wojskowa Przybałtyckiego Okręgu Wojskowego otrzymała polecenie sformowania do 20 sierpnia 18 Dywizji Pancernej dla 7 Korpusu Zmechanizowanego w Moskiewskim Okręgu Wojskowym. Dywizja sformowana została na miejscu dyslokacji 39 Lekkiej Brygady Pancernej. We wrześniu 1940 r. była ona przegrupowywana do Kaługi (Moskiewski Okręg Wojskowy). Równolegle część oddziałów formowano na obszarze Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. 36 Pułk Czołgów sformowano na bazie 97 Zapasowego Pułku Czołgów. Zmotoryzowany pułk dywizji sformowany został z 831 Zapasowego Pułku Strzelców. Na skompletowanie pułku haubic oddano mu 1 i 4 baterie 493 Pułku Artylerii Haubic oraz 1 baterię 398 Pułku Artylerii Haubic. 20 lutego 1941 w korpusie były 792 czołgi.

8 Korpus Zmechanizowany
Formowanie korpusu zaczęło się 7 lipca 1940 roku. Dowództwo i jednostki korpuśne sformowano na bazie dowództwa 4 Korpusu Kawalerii. 2 Pułk Motocyklowy sformowały 79 i 162 Pułki Kawalerii 34 Dywizji Kawalerii. 192 Batalion Łączności powstał z 5 Dywizjonu Łączności 4 Korpusu Kawalerii, 45 Batalion Saperów z 11 Szwadronu Saperów z 34 Dywizji Kawalerii.

12 Dywizja Pancerna zaczęła formowanie w mieście Stryj na bazie 23 Lekkiej Brygady Pancernej. Na skompletowanie pułków czołgów poszły bataliony brygady, 42 Pułk Czołgów z 34 Dywizji Kawalerii, dwa bataliony 14 Ciężkiej Brygady Pancernej i kompania chemiczna 36 Lekkiej Brygady Pancernej. 10 Dywizjon Artylerii Konnej z 34 Dywizji Kawalerii został rozwinięty w 12 Pułk Artylerii. Pułk Strzelców Zmotoryzowanych sformowany został z dwóch pułków kawalerii (47 i 178) 34 Dywizji Kawalerii. Na skompletowanie części jednostek dywizji oddano jeszcze kilka dalszych oddziałów 34 Dywizji Kawalerii.

15 Dywizja Pancerna została sformowana latem 1940 roku w Stanisławowie na bazie 14 Ciężkiej Brygady Pancernej oraz 512 Pułku Strzelców, 486 Pułku Artylerii Haubic i 443 Batalionu Czołgów ze 146 Dywizji Strzelców. Dodatkowo, została ona wzmocniona poprzez dodanie pułku czołgów z 16 Dywizji Kawalerii. Dywizja miała znaczną ilość lekkich czołgów, jak również 75 czołgów średnich T-28. Drugie bataliony czołgów miały na uzbrojeniu lekkie czołgi BT.

7 Dywizja Zmotoryzowana została utworzona w czerwcu 1940 na bazie 7 Dywizji Strzelców. 405 Pułk Czołgów został sformowany z 7 Batalionu Czołgów.

Rozpoczęcie formowania 16 Korpusu Zmechanizowanego w marcu 1941 r. zostało przyśpieszone oddaniem 15 Dywizji Pancernej. W zamian, na bazie 26 Lekkiej Brygady Pancernej sformowano 34 Dywizję Pancerną. 20 lutego 1941 korpus posiadał 818 czołgów.

9 Korpus Zmechanizowany
Formowanie korpusu zaczęło się w listopadzie 1940 r. W skład korpusu weszły sformowane 19 i 20 Dywizja Pancerna oraz 131 Dywizja Zmotoryzowana. Dywizja ta została sformowana we wrześniu-listopadzie 1939 r. na bazie 19 Pułku Strzelców z 7 Dywizji Strzelców. W zamian za 19 Dywizję Pancerną, która odeszła do 22 Korpusu Zmechanizowanego, w marcu 1941 sformowano 3 Dywizję Pancerną. 20 lutego 1941 w korpusie były 94 czołgi.

10 Korpus Zmechanizowany
10 Korpus Zmechanizowany zaczęto formować w marcu 1941 r. w Leningradzkim Okręgu Wojskowym. 21 Dywizja Pancerna została sformowana na bazie 40 Brygady Pancernej, która brała udział w wojnie fińskiej. 24 Dywizja Pancerna powstała z 11 Zapasowego Pułku Czołgów. Pułk ten liczył 139 czołgów BT-2 i 142 czołgi BT-5 (razem 281 czołgów). 198 Dywizja Zmotoryzowana została sformowana na bazie 7 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych. 20 lutego 1941 w korpusie było 540 czołgów.

11 Korpus Zmechanizowany
11 Korpus Zmechanizowany zaczęto formować w marcu 1941 r. w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. 29 Dywizja Pancerna została sformowana na bazie 25 Brygady Pancernej. 33 Dywizja Pancerna została sformowana na bazie 15 Brygady Pancernej (II formowania). 204 Dywizja Zmotoryzowana była formowana na bazie 9 Brygady Zmotoryzowanej. 20 lutego 1941 w korpusie było 241 czołgów.

12 Korpus Zmechanizowany
12 Korpus Zmechanizowany zaczęto formować w lutym 1941 r. 23 Dywizja Pancerna została sformowana na bazie dowództwa i jednostek 22 Lekkiej Brygady Pancernej, 8 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych oraz części 4 Lekkiej Brygady Pancernej. Pułki czołgów powstały z batalionów 22 Lekkiej Brygady Pancernej. Z 8 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych powstał pułk strzelców zmotoryzowanych, a z 572 Pułku Artylerii powstał pułk artylerii. 28 Dywizję Pancerną sformowano na bazie 27 Lekkiej Brygady Pancernej, 28 Pułk Artylerii powstał z 569 Pułku Artylerii. 202 Dywizja Zmotoryzowana została rozwinięta z 2 i 5 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych oraz 10 Brygady Pancernej (II formowania). 20 lutego w korpusie było 589 czołgów.

13 Korpus Zmechanizowany
Korpus formował się wiosną 1941 r. w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. 25 Dywizja Pancerna sformowana została na bazie 44 Lekkiej Brygady Pancernej. 31 Dywizję Pancerną formowano na bazie 1 Brygady Pancernej (II formowania). Do 30 maja 1941 r. w dywizji całkowicie został sformowany tylko jeden 62 Pułk Czołgów. W pułku strzelców zmotoryzowanych było po 4-5 karabinów na pluton. Pułk artyleryjski był skompletowany w haubice praktycznie całkowicie, lecz nie miał ciągników. 20 lutego 1941 korpus dysponował 32 czołgami.

14 Korpus Zmechanizowany
22 Dywizja Pancerna została sformowana na bazie 29 Brygady Pancernej na peryferiach Brześcia. 30 Dywizja Pancerna powstawała z oddziałów 32 Brygady Pancernej w Prużanach. 205 Dywizja Zmotoryzowana została sformowana w miasteczku Bereza Kartuska i w okolicznych wsiach. Dywizja powstawała głównie na bazie 42 Dywizji Strzelców. 20 lutego 1941 korpus dysponował 513 czołgami.

15 Korpus Zmechanizowany
Korpus zaczęto formować w marcu 1941 r. W jego skład z 4 Korpusu Zmechanizowanego przeniesiono 10 Dywizję Pancerną. Połączenie było dobrze przygotowane, a jednostka w pełni skompletowana, przy czym tymczasowo pozostała ona w dawnych miejscach dyslokacji. 37 Dywizja Pancerna została sformowana wiosną 1941 r. na bazie 18 Lekkiej Brygady Pancernej, przerzuconej z Przybałtyckiego Okręgu Wojskowego. 212 Dywizja Zmotoryzowana, podobnie jak 37 Dywizja Pancerna, została sformowana na wiosnę 1940. 20 lutego 1941 korpus dysponował 707 czołgami.

16 Korpus Zmechanizowany
Formowanie 16 Korpusu Zmechanizowanego zaczęło się w połowie marca 1941 r. W jego skład weszły 15 i 39 Dywizja Pancerna oraz 240 Dywizja Zmotoryzowana. 15 Dywizję Pancerną sformowano w ramach 8 Korpusu Zmechanizowanego. 39 Dywizja Pancerna została sformowana z 33 Lekkiej Brygady Pancernej (II formowania). Obie, wraz z 240 Dywizją Zmotoryzowaną, zostały sformowane wiosną 1941 r. Na uzbrojenie pułków czołgów weszły czołgi z oddziałów szkolnych. 20 lutego 1941 korpus dysponował 372 czołgami.

17 Korpus Zmechanizowany
17 Korpus Zmechanizowany zaczął formowanie w marcu 1941 r. w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. 36 Dywizja Pancerna powstała na bazie 16 Lekkiej Brygady Pancernej, która sama została sformowana dopiero w 1940/41. 27 Dywizję Pancerną sformowano z różnych pododdziałów, w tym z rozformowanej 4 Dywizji Kawalerii i dywizji kozackich. 209 Dywizja Zmotoryzowana powstała z 13 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych. 20 lutego 1941 korpus dysponował 182 czołgami.

18 Korpus Zmechanizowany
18 Korpus rozpoczął formowanie w marcu 1941 r. w Odeskim Okręgu Wojskowym. 44 Dywizja Pancerna powstawała z 49 Lekkiej Brygady Pancernej. 47 Dywizja Pancerna została sformowana z 23 Lekkiej Brygady Pancernej (II formowania). 218 Dywizja Zmotoryzowana została przeformowana z 12 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych. 23 Brygada Pancerna i 12 Brygada Strzelców Zmotoryzowanych powstały niewiele wcześniej, bo w listopadzie 1940 r. 20 lutego 1941 korpus dysponował 235 czołgami.

19 Korpus Zmechanizowany
19 Korpus Zmechanizowany rozpoczął formowanie w marcu 1941 r. w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. 40 Dywizja Pancerna została sformowana na bazie 39 Lekkiej Brygady Pancernej (II formowania). 43 Dywizja Pancerna powstała na bazie 35 Lekkiej Brygady Pancernej. 213 Dywizja Zmotoryzowana powstała na bazie 22 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych. 20 lutego 1941 korpus dysponował 274 czołgami.

20 Korpus Zmechanizowany
20 Korpus Zmechanizowany zaczął się formować w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym w marcu 1941 r. na bazie 12 i 20 Brygady Pancernej, wyposażonych w czołgi T-26, sformowanych w listopadzie 1940 r. 26 Dywizja Pancerna powstała na bazie 12 Brygady Pancernej, a 38 Dywizja Pancerna była formowana z 20 Brygady Pancernej. 210 Dywizja Zmotoryzowana stworzona została na bazie 4 Dońskiej Kozackiej Dywizji Kawalerii. 20 lutego 1941 r. w korpusie było wszystkiego 16 czołgów.

21 Korpus Zmechanizowany
21 Korpus Zmechanizowany został sformowany w marcu-czerwcu 1941 r. w Moskiewskim Okręgu Wojskowym. 42 Dywizja Pancerna formowała się w Gorki na bazie 24 Lekkiej Brygady Pancernej (II formowania). 46 Dywizja Pancerna powstała na bazie 1 Samodzielnej Brygady Kawalerii, a pułk zmotoryzowany na bazie 415 Pułku Strzelców ze 185 Dywizji Strzelców. 185 Dywizja Zmotoryzowana powstała na bazie 185 Dywizji Strzelców. Dywizja ta została sformowana we wrześniu 1939 r. na bazie 163 Pułku Strzelców z 55 Dywizji Strzelców. 11 Pułk Motocyklowy powstawał na bazie 1 Samodzielnego Dywizjonu Transportowego 1 Brygady Kawalerii. Na skompletowanie korpusu oddano mu część składu osobowego 1 Moskiewskiej Proletariackiej Dywizji Zmotoryzowanej. 20 lutego 1941 w korpusie było 120 czołgów.

22 Korpus Zmechanizowany
22 Korpus Zmechanizowany zaczął formowanie w marcu 1941 r. w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W skład korpusu weszła 19 Dywizja Pancerna, sformowana zimą 1940 r., wcześniej wchodząca w skład 9 Korpusu Zmechanizowanego. 41 Dywizja Pancerna sformowana została na bazie 36 i 38 Brygady Pancernej. Z pierwszej brygady sformowany został 82 Pułk Czołgów, a z drugiej 81 Pułk Czołgów. 41 Pułk Strzelców Zmotoryzowanych powstawał całkowicie od podstaw. Skład osobowy i przeznaczone dla niego wyposażenie techniczne zaczęły przybywać na początku maja. W dywizjonie artylerii przeciwlotniczej były trzy baterie, lecz tylko jedna miała cztery armaty przeciwlotnicze 37 mm. 215 Dywizja Zmotoryzowana sformowana została na bazie 15 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych, przegrupowywanej ze Lwowa. 20 lutego 1941 w korpusie było 527 czołgów.

23 Korpus Zmechanizowany
23 Korpus Zmechanizowany zaczęto formować w marcu 1941 r. w Orłowskim Okręgu Wojskowym. 48 Dywizja Pancerna formowana była na bazie różnych jednostek i pododdziałów czołgowych, w tym z tych, które przybyły z Dalekiego Wschodu, jak 301 Batalion Czołgów z 12 Dywizji Strzelców. 51 Dywizja Pancerna sformowana została na bazie 5 Lekkiej Brygady Pancernej, która przybyła z Uralskiego Okręgu Wojskowego. 220 Dywizja Zmotoryzowana sformowana została wiosną 1941 r. na bazie 71 Zapasowego Pułku Kawalerii i batalionu czołgów. 20 lutego 1941 w korpusie było 161 czołgów.

24 Korpus Zmechanizowany
24 Korpus Zmechanizowany formował się w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym wiosną 1941 r. 45 Dywizję Pancerną rozwinięto z 37 Lekkiej Brygady Pancernej (II formowania). 49 Dywizja Pancerna została sformowana na bazie 14 Lekkiej Brygady Pancernej (II formowania). 216 Dywizja Zmotoryzowana sformowana została na bazie 18? Brygady Strzelców Zmotoryzowanych z Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, stworzonej w listopadzie 1940 r. 20 lutego 1941 w korpusie było 56 czołgów.

25 Korpus Zmechanizowany
Formowanie korpusu zaczęło się w marcu 1941 r. w Charkowskim Okręgu Wojskowym. 50 Dywizja Pancerna powstała na bazie 52 Lekkiej Brygady Pancernej, uzbrojonej w czołgi T-26. 55 Dywizja Pancerna sformowana została na bazie 31 Lekkiej Brygady Pancernej (II formowania). 219 Dywizja Zmotoryzowana została sformowana z licznych mniejszych oddziałów. 20 lutego 1941 w korpusie były 163 czołgi.

26 Korpus Zmechanizowany
Korpus rozpoczął formowanie w marcu 1941 r. w Północnokaukaskim Okręgu Wojskowym. 52 Dywizję Pancerną formowano na bazie 10 Dywizji Kawalerii. 56 Dywizja Pancerna została utworzona na bazie 12 Kubańskiej Dywizji Kawalerii. 217 Dywizja Zmotoryzowana została utworzona ze 103 Dywizji Strzelców. Tą zaś sformowano w sierpniu-wrześniu 1939 r. na bazie 35 Pułku Strzelców z 74 Dywizji Strzelców. 20 lutego 1941 w korpusie było 710 czołgów.

27 Korpus Zmechanizowany
W dniu 17 czerwca 1940 r. w rejonie wioski Mary i w obozie im. Stalina (Czirczik) na bazie 146 Dywizji Strzelców i 10 Pułku Czołgów zaczęto formowanie 9 Samodzielnej Dywizji Pancernej. 17 Pułk Czołgów formowany był na bazie batalionów 10 Lekkiej Brygady Pancernej. 18 Pułk Czołgów powstał z rozbudowy 358 Batalionu Czołgów ze 194 Dywizji Strzelców, szkolnego batalionu 48 Pułku Czołgów i 346 Batalionu Czołgów z 46 Dywizji Strzelców. Pułk Strzelców Zmotoryzowanych powstał z 698 Pułku Strzelców ze 146 Dywizji Strzelców. Dywizja miała na uzbrojeniu głównie czołgi, które brały udział w wojnie fińskiej, po wykonanym kapitalnym remoncie, ze znacznie zużytymi silnikami. W końcu 1940 r. dywizja otrzymała 50 czołgów BT-7M. Do 1 października 1940 roku liczyła ona 229 maszyn, w większości szkolno-bojowych.

Wiosną 1941 r. 9 Dywizja Pancerna otrzymała nowe samochody. W marcu 1941 r. w wiosce Mary zaczął się formować 27 Korpus Zmechanizowany. W jego skład weszła wcześniej sformowana 9 Dywizja Pancerna. Dodatkowo zaczęto formowanie 53 Dywizji Pancernej i 221 Dywizji Zmotoryzowanej. W tym czasie 9 Dywizja Pancerna otrzymała nowe samochody. 53 Dywizja Pancerna formowana była z różnych oddziałów, w tym z batalionu czołgów T-26 z 9 Dywizji Pancernej. 221 Dywizja Zmotoryzowana rozwinięta została na bazie 19 Uzbeckiej Dywizji Kawalerii Górskiej. 20 lutego 1941 w korpusie było 308 czołgów.

28 Korpus Zmechanizowany
7 lipca 1940 r. na bazie 7 Lekkiej Brygady Pancernej i 16 Dywizji Kawalerii zaczęło się formowanie 6 Samodzielnej Dywizji Pancernej. Na sformowanie 11 Pułku Czołgów przeznaczono całą 7 Lekką Brygadę Pancerną, która przybyła z miasta Kamieńsk. 12 Pułk Czołgów powstał ze 180, 199, 208, 220 Batalionów Czołgów 17 Lekkiej Brygady Pancernej. Pułk zmotoryzowany stworzony został z 9 i 41 Pułku Kawalerii, a 16 Pułk Artylerii Haubic z 23 Dywizjonu Artylerii Konnej. W marcu 1941 r. w Erewaniu zaczęto formowanie 28 Korpusu Zmechanizowanego. W jego skład weszła wcześniej powołana 6 Dywizja Pancerna oraz nowo powstałe 54 Dywizja Pancerna i 236 Dywizja Zmotoryzowana. 54 Dywizja Pancerna przeformowana była z 17 Lekkiej Brygady Pancernej, a 236 Dywizja Zmotoryzowana powstała na bazie 41 Lekkiej Brygady Pancernej. 20 lutego 1941 w korpusie było 710 czołgów.

29 Korpus Zmechanizowany
Nie powstał z braku możliwości.

30 Korpus Zmechanizowany
Korpus rozpoczął formowanie w marcu 1941 r. na Dalekim Wschodzie. Jego 60 Dywizję Pancerną tworzono w rejonie Birobidżania z 19? Lekkiej Brygady Pancernej, zaś pozostałe dywizje w Kraju Nadmorskim. 58 Dywizja Pancerna powstawała na bazie 3 Lekkiej Brygady Pancernej (inne dane mówią o 45 i 48 Lekkiej Brygadzie Pancernej). W marcu 1941 r. pojawia się 122 Pułk Czołgów 239 Dywizji Zmotoryzowanej, powstały z 42 Lekkiej Brygady Pancernej i 16 Brygady Strzelców Zmotoryzowanych.

Autor: Jacek Domański

Opublikowano 12.03.2009 r.