Gen. Stanisław Skwarczyński, dowódca Korpusu Interwencyjnego (zdjęcie oryginalnie opublikowane w „Gazecie Polskiej”)

 

Korpus Interwencyjny, przewidziany na wypadek hitlerowskiego puczu w Gdańsku, jest przykładem związku, który zaistniał z przyczyn politycznych, natomiast nie miał uzasadnienia z punktu widzenia zasad sztuki wojennej i ogólnej sytuacji strategicznej. O ile obawa przed czechosłowackim wzorcem wydarzeń w stosunku do Polski, w którym aneksja Gdańska mogła być pierwszą fazą stopniowej agresji, był zrozumiały, o tyle trwanie przy takim stanowisku niemal do ostatnich dni pokoju, wobec coraz wyraźniejszego zagrożenia niemieckiego w stosunku do całego państwa, musi budzić zdziwienie.

Tadeusz Jurga pisze: „[...] w kalkulacjach rachujących sposoby, których Niemcy mogliby się chwycić szukając zbrojnego zadośćuczynienia swoim pretensjom terytorialnym, wysuwał się nadal na czoło, jako najbardziej prawdopodobny, hitlerowski pucz wojskowy w Wolnym Mieście. Rzecz oczywista, że wybierając z dwojga złego, ograniczenie konfliktu tylko do problemu Gdańska i korytarza pomorskiego było niebezpieczeństwem wielokroć mniejszym, niż bezpośrednie zaatakowanie Polski. Przyjęcie przez Niemcy takiego sposobu rozwiązania kryzysu gdańskiego dowodziłoby, że Hitler ugiął się przed siłą aliansu anglo-francusko-polskiego [...]. Strona polska bardzo na to liczyła. Liczyła tak długo, aż wreszcie zaczęto wierzyć, że tylko w ten sposób potoczyć się mogą wydarzenia”¹.

Problem ewentualnej interwencji polskiej w Gdańsku pojawił się już w elaboratach z II połowy lat dwudziestych. W elaboracie „Gra wojenna profesorska” z 1930 r. mowa jest o potrzebie sformowania w okresie pokoju specjalnego korpusu interwencyjnego przeznaczonego do uderzenia na Gdańsk z rejonu Starogardu, pod osłoną Borów Tucholskich. W roku 1936 na polecenie Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych gen. Władysław Bortnowski (późniejszy dowódca Armii „Pomorze”) przygotował prace studyjne dotyczące militarnej interwencji polskiej w Gdańsku. Gen. Bortnowski opracował studium, które zakładało uderzenie na Gdańsk siłami dwóch dywizji piechoty i brygady kawalerii. Już wtedy koncepcja ta była jednak całkowicie wyodrębniona z kontekstów operacyjnych. Jak to określił Jerzy Godlewski – miała abstrakcyjny charakter².

Podobnie abstrakcyjny charakter (jeśli nie bardziej) miało powrócenie do starej koncepcji ewentualnej interwencji polskiej w Gdańsku na wypadek niemieckiego puczu w połowie sierpnia 1939 roku. Opracowana w marcu 1939 r. idea interwencji w Gdańsku posiadała, poprzez swoje niewielkie ramy, większe uzasadnienie niż późniejsza, sierpniowa koncepcja, gdyż de facto sprowadzała się do wkroczenia na teren Wolnego Miasta Gdańska (w miejscowości Pszczółki) niewielkich sił polskich – była to więc raczej manifestacja polskiej obecności niż akcja zbrojna. Tej manifestacji miał dokonać 2 pułk szwoleżerów stacjonujący w Starogardzie, wzmocniony dodatkowo kompanią piechoty³. Z czasem zamiar wykonania „małej” akcji przekształcił się w planowanie operacji na dużą skalę, którą wykonywać miał specjalnie do tego celu sformowany dwudywizyjny korpus.

Korpus Interwencyjny został zmobilizowany 14 sierpnia 1939 r. w oparciu o siły II Okręgu Korpusu (Lublin) i natychmiast po utworzeniu wysłany na Pomorze⁴. W skład korpusu, którego dowódcą został gen. Stanisław Skwarczyński, wchodziły 13 i 27 Dywizie Piechoty oraz jednostki pozadywizyjne. Jego sformowanie nastąpiło na wskutek wzrastających niepokojów w Gdańsku. Korpus Interwencyjny miał ingerować w chwili:

- bezpośredniej niemieckiej interwencji wojskowej w formie wkroczenia wojsk lub desantu, co automatycznie wywołuje kontrakcję strony polskiej,

- wewnętrznego puczu w Gdańsku, który pozostaje w sferze incydentu dyplomatycznego lub wywołuje incydent zbrojny ⁵.

Bazą operacyjną korpusu miał być rejon Bydgoszcz – Toruń – Inowrocław, natomiast pozycjami wyjściowymi do natarcia rejon Kartuzy – Starogard. W razie konieczności wycofania korpusu przewidywano odejście przez Chełmno lub Bydgoszcz na południe, z możliwością wejścia do bitwy toczonej przez Armię „Pomorze” na osiach Chojnice – Tuchola lub Tuchola – Koronowo, ewentualnie na przedpolach Bydgoszczy⁶.

Korpus Interwencyjny miał za zadanie „szybkim napadem zdobyć Gdańsk”. W tym celu należało jak najszybciej zdobyć wzgórza Wrzeszcz – Emaus, które panują nad miastem i równocześnie dają możliwości jego zdobycia.

Główny wysiłek korpusu spoczywał na zachodnim skrzydle, gdzie nacierać miała cała 27 Dywizja Piechoty, po osi: Skarszewy – Kolbudy – Wrzeszcz. Po wschodniej stronie nacierać miała jednym pułkiem 13 Dywizja Piechoty, po osi: Godziszew – Straszyn – Łostowice – Emaus. Za nim, po tej samej osi, podążać miał drugi pułk tej dywizji, jako odwód korpusu. Natomiast wzmocniony trzeci pułk miał ubezpieczać działania korpusu od wschodu, z kierunku Prus Wschodnich. Ubezpieczenie od zachodu zapewnić miał dowódca Armii „Pomorze”. Oprócz planu ataku, opracowany został także plan wycofania korpusu z rejonu pomorskiego na wypadek wojny⁷.

Korpus został dość hojnie jak na warunki polskie wyposażony w jednostki pozadywizyjne, otrzymał bowiem:

- dywizjon artylerii ciężkiej,

- batalion czołgów lekkich,

- batalion saperów,

- lekką kolumnę pontonową typu I,

- kompanię ckm plot (typu A – ruchomą).

Poza tym 27 Dywizja Piechoty składała się z dziesięciu batalionów (w jej struktury wchodził jeszcze IV batalion 50 pułku piechoty)⁸.

Gen. Wacław Stachiewicz, szef Sztabu Głównego pisze, że na wysuwanie jednostek na północ od Bydgoszczy, generalny inspektor godził się niechętnie, uważając je za absurd operacyjny, do którego jest zmuszany względami politycznymi⁹. Dnia 24 sierpnia 27 Dywizja Piechoty została przerzucona na południe od Starogardu Gdańskiego, by móc szybciej reagować na sytuację w Gdańsku. Spowodowało to pewne, niekorzystne z punktu widzenia obrony, przesunięcia w Armii „Pomorze”.

Korpus Interwencyjny istniał jedynie na wypadek incydentów w Gdańsku, w momencie zagrożenia wojennego miał zostać rozwiązany, a jego jednostki przydzielone do innych armii. Korpus został rozwiązany 31 sierpnia, kiedy wojna z Niemcami była już bardzo realna. 27 Dywizję Piechoty oddano Armii „Pomorze”, a 13 Dywizja Piechoty, tak jak sztab korpusu, przeszły do dyspozycji Naczelnego Wodza¹⁰. Niestety nie zdążono już zmienić przed wybuchem wojny niekorzystnego ugrupowania Armii „Pomorze”, wynikającego z istnienia Korpusu Interwencyjnego, które polegało na głębszym wejściu tej armii w „korytarz pomorski”. Tak więc powstanie i zamiary użycia Korpusu Interwencyjnego wpłynęły negatywnie na ugrupowanie Armii „Pomorze”, znacznie przyczyniając się do jej klęski w Borach Tucholskich. Lakonicznie, ale bardzo celnie ujął to Marian Porwit w swoich komentarzach: „Wysłanie w sierpniu Korpusu Interwencyjnego w korytarz wyciągnęło nie tylko całą 9 DP i Pomorską BK, ale również dodatkowo wyznaczone oddziały wydzielone aż po Kościerzynę. [...] Jeśliby nie było Korpusu Interwencyjnego, ugrupowanie na zachodnim brzegu Wisły miałoby swe skrzydło na wysokości Chojnic. W rejon Tucholi weszłaby Pomorska BK, 9 DP zaś miałaby do obrony odcinek Koronowa, o połowę krótszy”¹¹. Miałoby to bez wątpienia bezpośrednie przełożenie na zdolność bojową Armii „Pomorze” w trakcie bitwy o Bory Tucholskie.

Gen. Władysław Bortnowski przez cały czas uczestniczył w planowaniu akcji Korpusu Interwencyjnego (chociaż było to o tyle utrudnione, że sztab gen. Skwarczyńskiego ciągle pozostawał w Warszawie) i to gen. Bortnowski miał proponować wysunięcie wojsk korpusu bardziej na północ, kiedy okazało się, że z rejonu Bydgoszcz – Fordon manewr kolejowy pod Gdańsk zajmie aż 3-4 dni. Do tego momentu ciężki sprzęt nie był nawet wyładowywany ze składów transportowych. Nie bez znaczenia zapewne były i naciski ministra spraw zagranicznych, aby akcja na Gdańsk była natychmiastową¹².

Zamysł powołania i użycia Korpusu Interwencyjnego nie wytrzymuje krytyki pod względem zgodności z zasadami sztuki wojennej. Użycie korpusu w żaden sposób nie zostało zsynchronizowane z operacyjnymi zagadnieniami obrony Pomorza, co więcej burzyło nawet podstawowe operacyjne przesłanki na niekorzyść Armii „Pomorze”, zupełnie nie licząc się z konsekwencjami, jakie dla tej armii mogą z tego wyniknąć. Plan użycia korpusu był wreszcie odejściem od wszystkich wypracowanych w tym zakresie założeń, które zarysowały się w tej kwestii od roku 1936. Koncepcja ta była zdaniem Jerzego Godlewskiego powrotem do zupełnie już nierealnych, bo powstających w zupełnie odmiennej sytuacji strategicznej, koncepcji dotyczących obrony Pomorza z końca lat dwudziestych¹³.

W chwili rozwiązania Korpusu Interwencyjnego jego jednostki przydzielono jak następuje:

13 DP – do Armii „Prusy”

27 DP – do Armii „Pomorze”

1 dywizjon 2 pac – do Armii „Pomorze”

1 batalion czołgów lekkich – do Armii „Prusy”

81 batalion saperów – do Armii „Prusy”

7 kompanię ckm plot – do odwodu Naczelnego Wodza „Wyszków”

121 kompanię lekkich mostów pontonowych – do odwodu Naczelnego Wodza „Wyszków”¹⁴.

Spóźniona decyzja wycofania Korpusu Interwencyjnego, a co za tym idzie niekorzystne usytuowanie Armii „Pomorze”, było jedną z przyczyn klęski w Borach Tucholskich. Co więcej, część jednostek z rozwiązanego Korpusu Interwencyjnego początki wojny spędziła w transporcie kolejowym, zmierzając do nowego miejsca przeznaczenia.

Istnienie Korpusu Interwencyjnego jest znakomitym przykładem planowania opartego na przesłankach politycznych i pobożnych życzeniach, a nie na twardych zasadach sztuki wojennej. Szef sztabu Armii „Łódź”, płk Aleksander Pragłowski wspomina rady płk. Ludwika Faury, faktycznego twórcy polskiego korpusu oficerskiego: „Kiedy byłem jeszcze słuchaczem szkoły sztabu generalnego (...) Faury sformułował w odniesieniu do naszego zachodu następującą tezę: bez względu na to co zechce uczynić dowództwo polskie w wojnie obronnej z Niemcami dwa momenty są tak oczywiste, że w odniesieniu do nich nie może być wątpliwości lub wahań. Nie wolno pozostawiać Polakom żadnych sił w Korytarzu Pomorskim, bo zostaną przyparte do Wisły i odcięte: nie wolno wysuwać sił do operacyjnie martwego występu poznańskiego, bo zostaną oskrzydlone, odłączone od reszty sił i pobite oddzielnie”¹⁵.

Na zakończenie warto zauważyć iż działanie Korpusu Interwencyjnego w kierunku Gdańska i hipotetyczny wybuch hitlerowskiego puczu w tym mieście może być podstawą do ciekawego scenariusza bitewnego, gdzie inicjatywa (przynajmniej początkowo) byłaby po stronie polskiej.

Przypisy

¹ T. Jurga, Obrona Polski 1939, Warszawa 1990, s. 211.
² J. R. Godlewski, W. Odyniec, Pomorze Gdańskie. Koncepcje obrony i militarnego wykorzystania od wieku XIII do roku 1939, Warszawa 1982, passim.
³ J. R. Godlewski, W. Odyniec, Pomorze Gdańskie..., s. 427.
⁴ J. Jaklicz, Kampania wrześniowa 1939, IPMS (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie), sygn. BI.3a/9, s. 69-70.
⁵ W. Stachiewicz, Przygotowania wojenne w Polsce 1935-1939, Paryż 1977, Pisma t. 1, z. 40, s. 208; Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej. Kampania wrześniowa, t. 1, cz. 1, Londyn 1952, (dalej PSZ), s. 378.
⁶ J. R. Godlewski, W. Odyniec, Pomorze Gdańskie..., 428-429.
⁷ Wojna Obronna Polski. Wybór źródeł, Warszawa 1968, dok. nr 94-97, s. 342-346; PSZ, t. I, cz. 1, s. 379.
⁸ PSZ, t. I, tab. XI.
⁹ PSZ, t. I, cz. 1, s. 210.
¹⁰ PSZ, t. I, cz. 1, s. 416.
¹¹ M. Porwit, Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku, cz. 1, Warszawa 1983, s. 90-91.
¹² T. Jurga, Obrona Polski..., s. 211.
¹³ J. R. Godlewski, W. Odyniec, Pomorze Gdańskie..., s. 427.
¹⁴ PSZ, t. I, cz. I, tab. XI.
¹⁵ A. Pragłowski, Kampania wrześniowa, Kultura, Paryż 1959, nr 9, s. 79.

Dyskusja o artykule na FORUM STRATEGIE

Autor: Marcin Gawęda

Opublikowano 30.04.2023 r.

« poprzednia		następna »

Poprawiony: niedziela, 30 kwietnia 2023 06:38