Koniec pierwszej wojny światowej przyniósł wielkie zmiany na mapie Bałkanów. Rozpad Austro-Węgier otworzył drogę do powstania nowych państw, które nie miały większych szans na niezależność. 1 XII 1918 r. proklamowano Zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Od tego momentu rozpoczęło się tworzenie armii nowego państwa. Nowa armia opierała się głównie na kadrach dotychczasowych wojsk serbskich, które bezpośrednio po wojnie składały się z sześciu dywizji piechoty i dywizji kawalerii. W 1919 roku utworzono w Królestwie SHS cztery armijne okręgi wojskowe, 16 okręgów dywizyjnych (każdy po 3 pułki). Zalążek lotnictwa stanowiło lotnictwo serbskie, uzupełnione przez personel byłego lotnictwa austro-węgierskiego. Sformowano dwa pułki lotnicze, a ponadto każdy okręg wojskowy otrzymał eskadrę samolotów. Marynarka wojenna powstała na bazie byłej floty austro-węgierskiej, w której służyło wielu Chorwatów i Słoweńców. W 1920 roku pod bronią było ok. 150 tys. ludzi. W 1923 roku rozpoczęto powolną akcję dozbrajania i modernizacji armii. Jednak brak funduszy spowodował, że realizacja przyjętych planów znacznie rozciągnęła się w czasie. W 1932 roku Jugosławia posiadała pięć dowództw armii, szesnaście dywizji piechoty, jedną dywizję gwardii, jeden korpus górski (2 dywizje), dwie dywizje kawalerii i dwie brygady lotnicze liczące razem ok. 600 samolotów. Zamierzano wówczas wystawić dwa nowe dowództwa, by w czasie pokoju utworzyć sześć armii o sile korpusów po trzy dywizje piechoty. W razie mobilizacji siły zbrojne mniej więcej podwajano, co dawało 38 dywizji piechoty, brygadę górską, 3 dywizje kawalerii i brygadę kawalerii gwardii. Mimo starań rządu zmierzających do modernizacji armii, nie udało się zaopatrzyć jej w dostateczny sposób w nowoczesne uzbrojenie. Jak wspominał gen. Gamelin, który uczestniczył w manewrach armii jugosłowiańskiej, przeprowadzonych w pobliżu granicy włoskiej, posiadała ona świetną piechotę, ale brakowało jej czołgów i dział przeciwpancernych, co znacznie obniżało jej wartość bojową. W czasie wizyty generała pokazano mu zaczątki przemysłu zbrojeniowego. Nie był on jeszcze wtedy w stanie zaspokoić zapotrzebowania sił zbrojnych na broń i amunicję.

W roku 1938 Jugosławia zajmowała obszar o powierzchni 247,5 tys. km kw., zamieszkały przez 15,4 mln ludności. Dominującą rolę odgrywali w niej Serbowie, którzy zajmowali główne stanowiska w administracji, a także w siłach zbrojnych. Słaba gospodarka wymusiła na rządzie konieczność zakupów broni poza granicami państwa, głównie we Francji i w Czechosłowacji. W latach 1923-1939 zakupiono za granicą:
- 200 000 karabinów
- 15 000 karabinów maszynowych
- 700 moździerzy 60-81 mm
- 412 dział przeciwpancernych 47 mm
- 100 dział przeciwlotniczych 80 mm
- 136 dział górskich 75 mm
- 332 działa polowe 75-80 mm
- 72 haubice 100 mm
- 24 działa dalekosiężne 105 mm
- 68 haubic 150 mm.
Zakupy te pozwoliły na stałą reorganizację i rozbudowę istniejących już jednostek, a także na tworzenie nowych. W 1939 roku armia posiadała 5 okręgów armijnych oraz jeden okręg specjalny – nadmorski. Każda armia składała się z trzech dywizji, które strukturami organizacyjnymi niejednokrotnie bardzo się różniły między sobą. Różnice polegały na ilości pułków piechoty i artylerii. Etatowo pułk piechoty posiadał 4 bataliony piechoty. Pułk artylerii składał się z dwóch dywizjonów. Dywizje kawalerii znajdowały się w odwodzie Naczelnego Dowództwa i składały się z dwóch brygad kawalerii po dwa pułki kawalerii, batalionu cyklistów, dywizjonu artylerii (3 baterie), szwadronu pioniersko-pontonowego oraz kompanii samochodowej. Do obrony granic przeznaczono 17 pododdziałów oraz 72 kompanie graniczne. Naczelne Dowództwo posiadało w rezerwie jeden pułk artylerii ciężkiej, złożony z dywizjonu armat dalekosiężnych 105 mm oraz dwóch dywizjonów haubic 150 mm. Ponadto jednostki piechoty mogły wspierać 3 samodzielne dywizjony artylerii ciężkiej, składające się z baterii armat dalekosiężnych 150 mm, moździerzy 220 mm i 305 mm. Jedynym przedstawicielem broni pancernej był batalion czołgów Renault FT-17. Armia jugosłowiańska posiadała też 4 duże monitory rzeczne uzbrojone w 2 lub 4 działa 120 mm. Pod koniec 1939 roku lotnictwo jugosłowiańskie liczyło 3 brygady, składające się z 2-4 pułków, te zaś z 2-3 grup (dywizjonów). Każda grupa to 2-3 eskadry liczące od 4 do 12 maszyn.

Druga połowa lat trzydziestych charakteryzowała się stopniowym wzrostem napięcia w Europie. Kryzys monachijski oraz późniejsze zajęcie resztek Czechosłowacji w marcu 1939 roku nie dawały nawet cienia nadziei na pokojowe uregulowanie spornych spraw. W tej sytuacji całą Europę ogarnął szał zbrojeń, wydatki na siły zbrojne państw błyskawicznie rosły. Tymczasem Jugosławia, targana antagonizmami narodowościowymi, miała przed sobą wyjątkowo trudne zadanie. Jednak mimo częstych zmian rządu, wysiłki państwa zmierzające do modernizacji armii powoli zaczęły przynosić efekty. Zakupiono pewną ilość dział przeciwpancernych oraz przeciwlotniczych. Lotnictwo otrzymało nowe samoloty, które praktycznie nie ustępowały parametrami maszynom używanym przez inne państwa.

Atak niemiecki na Polskę we wrześniu 1939 r. jeszcze bardziej wzmógł w Jugosławii dążenia do poprawienia stanu armii. Sukcesy niemieckie w Polsce i Norwegii, a przede wszystkim upadek Francji, spowodowały zmianę orientacji rządu na profaszystowską. Nastąpiło zbliżenie z Niemcami, a gospodarka jugosłowiańska zaczęła wydatnie wspierać niemiecką machinę wojenną. 25 marca Jugosławia przystąpiła do paktu trzech. Jednak już 27 marca w Belgradzie doszło do przewrotu, na którego czele stanął dowódca lotnictwa, gen. Simović. Reakcja Niemców była bardzo szybka. Już wieczorem tego samego dnia Hitler zarządził zmianę planów ataku na Grecję. Sztab Generalny zmienił rozkazy, dodając nowe wytyczne, dotyczące ataku na Jugosławię. 27 marca 1941 r. Jugosławia miała pod bronią 600 tys. ludzi. W ciągu następnych dni podnoszono gotowość bojową sił zbrojnych w drodze częściowych aktywizacji. 30 marca zarządzono powszechną aktywizację (tajną mobilizację), której pierwszym dniem miał być 3 kwietnia. Oznaczało to, że mobilizacja będzie zakończona 15 kwietnia. Terminy mobilizacji były następujące:
- jednostki graniczne, forteczne, lotnictwo, obrona przeciwlotnicza, flota – 6-48 godz.
- piechota – 2-4 dni
- kawaleria, artyleria, tabory – 4-7 dni
- pozostałe jednostki dywizyjne – 7-8 dni
- pozostałe jednostki armijne – 8-10 dni
- jednostki pozaarmijne – 10-12 dni.

Mobilizacja jednostek fortecznych i rezerwowych przebiegła w zasadzie zadowalająco. Gorzej przedstawiała się sytuacja w pozostałych rodzajach wojsk, głównie w piechocie. W nakazanym terminie stawiło się w poszczególnych jednostkach od 70 do 90% rezerwistów, przyprowadzono ok. 50% zwierząt. Najlepsza sytuacja była na terytorium Serbii, najgorsza zaś w Chorwacji, gdzie stawiło się tylko 50% rezerwistów i dostarczono 10-15% zwierząt. Dalsze zakłócenia w mobilizacji spowodował rozkaz ministra ds. wojskowych z 4 kwietnia 1941 r., w którym z uwagi na spodziewaną lada chwila agresję nakazał on sztabom i jednostkom niezwłocznie wyruszyć forsownymi marszami z rejonów mobilizacji do rejonów koncentracji, nie zwracając uwagi na ustalone wcześniej trasy przemarszu. Wykonując ten rozkaz, sztaby i jednostki ruszyły ku granicom z częścią składu osobowego. Reszta rezerwistów musiała szukać ich po drodze, co potęgowało chaos na tyłach. Ostatecznie, 6 kwietnia 1941 roku Jugosławia znajdowała się w trzecim dniu powszechnej mobilizacji, a więc w początkowym stadium przestawiania sił zbrojnych jako całości na stopę wojenną. Do 6 kwietnia mobilizacji nie zakończył ani jeden wyższy sztab, poczynając od sztabu Naczelnego Dowództwa, a skończywszy na sztabach dywizji, ani jedna jednostka łączności, ani jedna kolumna taborowa jednostek operacyjnych, jak i wiele jednostek artylerii, wojsk inżynieryjnych, służby zdrowia, które uprzednio nie były mobilizowane. Powyższy stan rzeczy zaciążył fatalnie na realizacji planu koncentracji i rozwinięcia.

Od 27 marca Sztab Generalny gorączkowo opracowywał plan „R-41” i 31 marca jego fragmenty operacyjne wraz z niedokończonymi elementami koncentracji dostarczył kurierami dowódcom grup armii i lotnictwa. Nowe rozkazy dokonały pewnych korekt w planie rozwinięcia wojsk. Sprowadzały się one do nieznacznych przesunięć wojsk, na rzecz skierowania ich bliżej granicy i zagęszczenia na niej obrony, jeszcze bardziej pogłębiały założenia kordonowe. W rezultacie Jugosławia wchodziła do wojny z jedynym w swoim rodzaju planem rozwinięcia, jaki znała II wojna światowa – planem obrony całej zagrożonej granicy, i to w dosłownym tego słowa znaczeniu, a przy tym bez odwodów. Obronę granicy wspierały też umocnienia budowane w latach trzydziestych. Zabezpieczały one częściowo granicę na niektórych kierunkach, głównie na tych uważanych za najbardziej niebezpieczne. Umocnienia nie należały do najsilniejszych, a znaczna ich część była w zasadzie umocnieniami polowymi. Plan mobilizacji „R-41” nakazywał utworzenie trzech grup armii, które miały składać się z sześciu armii, ponadto powstać miały dwie armie samodzielne i jeden nadmorski okręg armijny. Największą jednostką organizacyjną była armia. Zasadniczo składała się z 1 do 4 dywizji piechoty, pułku kawalerii, czasem także dywizji kawalerii. Wymienione jednostki bojowe miały być wsparte 1 lub 2 pułkami artylerii. Pułk rezerwowy, a czasem dywizjon kawalerii, wykonywały zadania pomocnicze. Każda armia posiadała ponadto bataliony pionierów, pontonowy oraz karabinów przeciwlotniczych. W przypadku występowania na obszarze działania danej armii umocnień, mogła ona otrzymać także jednostki forteczne.

— Piechota
– 94 pułki
- W tym: 84 w dywizjach
4 w odwodzie Naczelnego Dowództwa
1 gwardii
3 w obozach warownych
2 planowane

– 10 batalionów karabinów maszynowych
9 w dywizjach
1 w odwodzie Naczelnego Dowództwa

– 19 kompanii karabinów maszynowych
Wszystkie w dywizjach

— Artyleria
– 41 pułków
- W tym: 28 w dywizjach
1 gwardii
7 w armiach
5 w odwodzie Naczelnego Dowództwa

– 24 dywizjony
18 w odwodzie Naczelnego Dowództwa
2 w dywizjach kawalerii
1 forteczny
1 gwardii
2 planowane

– 2 dywizjony artylerii przeciwpancernej
Odwód Naczelnego Dowództwa

– 10 dywizjonów artylerii przeciwlotniczej
8 w armiach
2 w odwodzie Naczelnego Dowództwa

– 8 dywizjonów artylerii fortecznej
- 4 artylerii lekkiej
- 4 artylerii ciężkiej

— Kawaleria
– 17 pułków
- W tym: 8 w dywizjach kawalerii
2 gwardii
7 w armiach

– 28 dywizjonów
W dywizjach piechoty

– 2 bataliony cyklistów
W dywizjach kawalerii

— Inżynieryjne
– 36 batalionów pionierów
- W tym: 28 w dywizjach piechoty
7 w armiach
1 forteczny

– 14 batalionów pontonowych
– 1 batalion mostowy
W odwodzie Naczelnego Dowództwa.

Dywizja piechoty była największym związkiem taktycznym armii jugosłowiańskiej. Liczyła ona 27,5-28,5 tys. ludzi i posiadała: 11,2–13,2 tys. koni i wołów, 72 lkm, 448 rkm, 140-164 ckm, 24 moździerze 75-81 mm, 8-16 dział przeciwpancernych 37-47 mm, 12-16 dział piechoty 37 mm, 48 dział 65-105 mm, 6 nkm przeciwlotniczych 15 mm.

Armia jugosłowiańska posiadała 28 dywizji piechoty o różnym schemacie organizacyjnym. Różnice dotyczyły głównie ilości pułków piechoty i artylerii, niektóre dywizje posiadały batalion karabinów maszynowych oraz rezerwowy lub forteczny. Innymi jednostkami taktycznymi były dywizje kawalerii, gdzie pierwsza i druga wywodziły się z roku 1939, trzecia zaś powstała w latach czterdziestych i miała pułk kawalerii, za to dywizjon kawalerii był silniejszy i całkowicie zmotoryzowany. Poza dywizjami kawaleria tworzyła pułki i dywizjony dla dywizji piechoty oraz jako jednostki armijne. Cała gwardia konna zebrana została w brygadę kawalerii, złożoną z 2 pułków wspartych dywizjonem artylerii. Dywizja kawalerii liczyła w przededniu wojny: 8,5 tys. ludzi, 8 tys. koni, 130 rkm, 60 ckm, 2 działa piechoty, 4-16 dział przeciwpancernych, 12 dział 75 mm. Działania jednostek bojowych miały wspierać pułki i dywizjony artylerii ciężkiej. Jednostki te przydzielono do armii. Posiadały one armaty 105 mm, 150 mm oraz haubice 150 mm i moździerze 220 mm. Numery pułków artylerii ciężkiej to od 111 do 115, 18 samodzielnych dywizjonów, wyposażonych w działa 75-150 mm, miało numery od 101 do 118. Odwód przeciwpancerny składał się z 2 dywizjonów po 12 dział 47 mm. Działania jednostek bojowych zabezpieczały 3 bataliony pontonowe, po 4 kompanie pontonowe, i kompania mostowa. Ponadto zmobilizowano 4 bataliony rezerwowe o podobnym składzie. Batalion ciężkich mostów mógł wybudować 1 500 metrów mostu ciężkiego lub 4 100 metrów mostu lekkiego. Zakupione w 1940 roku czołgi R-35, w liczbie 50, utworzyły batalion pancerny. Granica z Włochami była najlepiej umocniona. Do jej obrony utworzono 2 samodzielne oddziały górskie: „Riśniacki” i „Triglawski”. Oddziały te miały: 13 490 ludzi, 175 rkm, 60 ckm, 12 dział polowych.

Lotnictwo jugosłowiańskie liczyło 459 maszyn, jednak ich ilość nie odzwierciedla rzeczywistej siły. Po ogłoszeniu mobilizacji struktura lotnictwa wyglądała następująco:

Myśliwce:
16 dywizjon myśliwców – Hawker Fury
31 dywizjon myśliwców – 11 Me 109
32 dywizjon myśliwców – 6 IK-3
33 dywizjon myśliwców – Me 109, 6 Hurricane
34 dywizjon myśliwców – 14 Hurricane
35 dywizjon myśliwców – 8 IK-2
36 dywizjon myśliwców – 14 Hawker Fury
51 dywizjon myśliwców – 18 Hurricane
52 dywizjon myśliwców – 10 Me 109

Bombowce:
61 dywizjon – 11 Blenheim
62 dywizjon – 12 Blenheim
63 dywizjon – 36 Do17
64 dywizjon – 34 Do17
66 dywizjon – 15 Marchetti SM 79
67 dywizjon – 15 Marchetti SM 79
68 dywizjon – 11 Blenheim
69 dywizjon – 12 Blenheim
81 dywizjon – 15 Marchetti SM 79

Rozpoznawcze:
11 dywizjon – 9 Blenheim

Siedem dywizjonów armijnych – ok. 150 Breguet XIX, Potez XXV.

6 kwietnia o godz. 5:10 naloty 4 Floty Powietrznej na lotniska jugosłowiańskie rozpoczęły niemiecką agresję. Tego dnia potężne uderzenie w Macedonii w kilkadziesiąt godzin rozbiło jugosłowiańskie oddziały należące do 3 okręgu armijnego. 10 kwietnia oddziały niemieckie połączyły się z oddziałami włoskimi. 8 kwietnia rozpoczęła działanie zaczepne I Grupa Pancerna, nacierająca na Nisz. Po krótkiej walce rozbiła ona 5 Armię. 2 Armia niemiecka rozpoczęła natarcie 10 kwietnia. Wojska I Grupy Armii nie stawiały poważnego oporu. Doszło do rozkładu całych jednostek złożonych ze Słoweńców i Chorwatów. Nacierające z trzech stron wojska niemieckie 12 kwietnia zajęły Belgrad. 17 kwietnia o godz. 21:00 przedstawiciele jugosłowiańskiego Naczelnego Dowództwa podpisali w Belgradzie zawieszenie broni, będące właściwie bezwarunkową kapitulacją.

Armia jugosłowiańska, zgodnie z planem mobilizacyjnym, miała powiększyć się do 1,7 mln ludzi i 600 tys. zwierząt. Oznaczało to, iż w porównaniu do stanu pokojowego miała wzrosnąć 10-krotnie i z racji małej ilości uzbrojenia przekształcić się w pospolite ruszenie piechoty z okresu wojen bałkańskich. Na przekór bowiem doświadczeniom końca pierwszej wojny światowej oraz tendencjom panującym w Europie w okresie międzywojennym, dowództwo jugosłowiańskie powróciło do koncepcji wielkiej dywizji na wzór lat 1912-15. Praktycznie więc dywizja posiadała 17 batalionów piechoty, a jeśli uwzględnić i to, że na pograniczu znajdował się w jej pasie działania pułk osłony granicy (średnio 2-5 batalionów), liczba batalionów wzrastała do 20. Maszerująca przez górzysty kraj dywizja, rozciągnięta na dziesiątki kilometrów, z wozami zaprzężonymi w woły, przypominała pochód plemienia z okresu Wędrówek Ludów. Taka dywizja mogła być łatwo rozbita przez lotnictwo lub zagon pancerny. Plan wojny „R-41” był klasycznym przykładem zwycięstwa idei obrony kordonowej, priorytetu zadań taktycznych nad operacyjnymi i operacyjnych nad strategicznymi. Armie rozciągnięte kordonem wzdłuż całej linii granicznej, pozbawione były praktycznie odwodów, co nie pozwalało zablokować powstałych w obronie wyłomów. Pod względem taktycznym, mimo posiadania terenu bardzo dogodnego do obrony, Jugosłowianie, którym przyszło się bronić w pasach 20-50 kilometrowych, nie byli w stanie wykonać swych zadań. Główne siły dywizji były rozmieszczone w górach, gdzie miały jako tako zorganizowany system ognia piechoty. Natomiast doliny były osłaniane zwykle przez pułki wsparte dywizjonem artylerii i kompanią przeciwpancerną. Pułk ugrupowany był przeważnie w 2 lub 3 rzuty, czyli kolejną pozycję zajmował wzmocniony batalion piechoty. Za pułkiem, dalej w dolinie, były sztaby i tyły dywizyjne, czasem mały odwód. Nic więc dziwnego, że awangarda niemieckiej dywizji pancernej, wsparta przez lotnictwo, szybko przełamywała się wzdłuż drogi, zmuszała do ucieczki sztab dywizji, dezorganizowała węzeł łączności, rozbijała tyły przeciwnika i wychodziła na otwartą przestrzeń operacyjną. W przypadku odwrotu, wyścig dywizji jugosłowiańskiej z dywizją niemiecką był z góry do przewidzenia. Niewielka ilość broni przeciwpancernej i przeciwlotniczej powodowała, że każdy atak pancerny był nie do odparcia dla Jugosłowian. Innym, chyba najważniejszym powodem tak szybkiego upadku, były spięcia narodowościowe. Przez cały okres międzywojenny dzierżący ster rządów Serbowie nieustannie poniżali inne narodowości, pozbawiając je dostępu do władzy, oraz narzucali im własne rozwiązania. Ten fakt spowodował, że w czasie wojny pozostałe, trzymane w ryzach narody, zapragnęły zrzucić jarzmo Serbów. W rezultacie w szeregach armii zaledwie 1/3 żołnierzy pragnęła się bić. Reszta była walce przeciwna, dając temu wyraz w biernym lub czynnym oporze względem serbskiego dowództwa.

Schematy organizacyjne i mapy:

- Podział armii jugosłowiańskiej według planu R-41

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiej dywizji piechoty

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiej 1 Armii

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiej 2 Armii

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiej 3 Armii

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiej 4 Armii

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiej 5 Armii

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiej 6 Armii

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiej 7 Armii

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiego 3 okr. Armii

- Jednostki wojskowe zmobilizowane na podstawie planu mobilizacyjnego R-41

- Jednostki odwodowe naczelnego dowództwa

- Struktura organizacyjna jugosłowiańskiego NOA

- Mapa dyslokacji wojsk jugosłowiańskich w kwietniu 1941 r.

- Objaśnienia symboli

Bibliografia
T. Rawski, Wojna na Bałkanach 1941. Agresja hitlerowska na Jugosławię i Grecję, Warszawa 1981
T. Rawski, Piechota w drugiej wojnie światowej, Warszawa 1984
M. Zgórniak, Europa w przededniu wojny. Sytuacja militarna w latach 1938-1939, Kraków 1993
Vojna Enciklopedija, Beograd 1961
S. Zaleski, II wojna światowa. Informator 1939-1945, Warszawa 1962

Autor: Jacek Domański

Opublikowano 17.08.2007 r.