Pojazdy pancerne Armii Czerwonej 1939-1945

  • Drukuj

 

Informacje o książce
Autor: David Porter
Tłumaczenie: Przemysław Pyś
Wydawca: Bellona
Seria: Siły Zbrojne Związku Radzieckiego
Rok wydania: 2010
Stron: 192
Wymiary: 24,5 x 19,5 x 2,5 cm
Oprawa: twarda
ISBN: 978-83-11-11694-8

Recenzja
Ostatnio miałem okazję przeczytać książkę pt. „Pojazdy pancerne Armii Czerwonej 1939-1945” należącą do serii monografii o pojazdach pancernych w okresie drugiej wojny światowej. Autorem jej jest David Porter, a wydawcą Bellona, i trzeba od razu stwierdzić, że jest ona wydana graficznie bardzo ładnie. Zawiera liczne kolorowe, realistyczne rysunki wozów bojowych oraz innego sprzętu transportowego używanego w czasie wojny przez Armię Czerwoną. Oprócz rysunków można w niej znaleźć liczne oryginalne zdjęcia z okresu wojny oraz nie mniej liczne struktury organizacyjne. Książka podzielona jest na sześć rozdziałów, które tworzą całość, opisując historię sowieckiej broni pancernej od powstania na początku lat trzydziestych do końca wojny w 1945 roku. Z braku miejsca autor często nie wchodził w szczegóły konkretnych operacji, ale krótko w kilku zdaniach opisywał ich przebieg. Przy tak szerokim temacie zdziwiła mnie skromna bibliografia. Zaczyna się ona i kończy na jednym nazwisku: Zaloga, oraz trzech angielskojęzycznych stronach internetowych, całkowicie pomijając najnowsze rosyjskie publikacje i strony internetowe. Wszystko to spowodowało, że szybko doszedłem do przekonania, że merytorycznie książka jest raczej słaba. Wczytując się uważniej zauważyłem, że autor popełnił wiele prostych błędów, a co najgorsze w kilku miejscach ewidentnie mija się z prawdą historyczną.

Teraz przejdźmy do błędów oraz braków, które zauważyłem i które postaram się wypunktować i sprostować.

Już na pierwszej stronie (7) we wstępie autor napisał: „mimo to sowieckie wojska przetrwały niemiecką inwazję, a cztery lata krwawych walk zmieniły je w jedną z najlepszych armii na świecie”. Sami rosyjscy historycy (niepowiązani z Kremlem) podają, że nawet w 1945 straty atakujących oddziałów sowieckich były dwu lub trzykrotnie większe od niemieckich. Na stronie (13) opisano strukturę pułku z 1931, grupy zwiadowczej, grupy wsparcia i grupy artyleryjskiej. W składzie brygady zmechanizowanej powstałej latem 1929 oprócz pułku znajdować się miały: pułk piechoty zmotoryzowanej, batalion artylerii i oddziały wsparcia. Według moich źródeł na terenie Moskiewskiego Okręgu Wojskowego w 1930 utworzono pierwszą brygadę zmechanizowaną w składzie: pułku czołgów (60 czołgów MS-1), brygady zmotoryzowanej (3 bataliony), dywizjonu dział (12), batalionu rozpoznawczego: 32 tankietki T-27, 17 wozów pancernych. Po reorganizacji w 1931 brygada liczyła 4700 ludzi, 119 czołgów, 100 tankietek, 15 wozów pancernych, 63 samochodów z karabinami przeciwlotniczymi, 12 dział przeciwlotniczych 76mm, 32 działa 76mm, 16 haubic 122mm, 32 działka przeciwlotnicze 37mm, 270 pojazdów, 100 traktorów. Na stronie 14 autor opisuje powstanie pierwszych korpusów zmechanizowanych, nic konkretnego nie podając poza liczbą (błędną) wozów bojowych. W marcu 1932 sformowano dwa korpusy zmechanizowane (11, 45) w składzie dwóch brygad zmechanizowanych, brygady strzelców zmotoryzowanych, batalionu rozpoznawczego, batalionu chemicznego, batalionu łączności, batalionu saperów, dywizjonu dział przeciwlotniczych. Każda brygada zmechanizowana to 220 czołgów, 56 samochodów pancernych, 27 dział. Pomiędzy 1931 a 1932 sformowano 5 samodzielnych brygad zmechanizowanych: 2 w Ukraińskim Okręgu Wojskowym, 3, 4, 5 Brygada Zmechanizowana w Białoruskim Okręgu Wojskowym, 6 Brygada Zmechanizowana w samodzielnej armii na Dalekim Wschodzie. A zdanie „wiele radzieckich czołgów było bardzo nowoczesnych” mija się z prawdą, ponieważ T-26 był na licencji Vickersa, a BT powstał na podwoziu wykradzionego amerykańskiego czołgu Christiego. Także stwierdzenie na stronie 15, że Stalin zabijając Tuchaczewskiego i innych oficerów bardzo osłabił poziom dowodzenia RKKA jest nadużyciem. Po prostu sztuka operacyjna stała na bardzo niskim poziomie i podobnie jak za Rosji carskiej los żołnierza nic nie znaczył dla dowódców.

Nie było też stagnacji. Do 1938 sformowano 15 brygad zmechanizowanych o numerach 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23. Sformowano też 25 Brygadę Wozów Pancernych oraz 1, 4, 5, 6 Brygadę Czołgów, wyposażone w czołgi T-28 i T-35. Brygady te według etatu z 1935 składały się z dwóch brygad zmechanizowanych (czołgi BT), brygady karabinów maszynowych, batalionu rozpoznawczego (tankietki), batalionu zaopatrzenia. Każda miała liczyć 348 czołgów BT, 63 tankietki T-37, 52 czołgi-miotacze ognia, 20 dział, 1444 pojazdów oraz 8965 ludzi. W tym samym czasie sformowano lekkie brygady zmechanizowane w składzie trzech batalionów czołgów T-26, batalionu karabinów maszynowych oraz kompanii: samochodowej, rozpoznawczej, zaopatrzenia. Brygada taka liczyła 145 czołgów T-26, 56 czołgów artyleryjskich i miotaczy ognia, 28 wozów pancernych, 482 pojazdy, 39 traktorów i 2745 ludzi.

Zapewne z powodu braku miejsca autor nie wspomniał nic o działaniach nad jeziorem Hassan w 1938 r., kiedy to doszło do starć z armią japońską. W walkach tych brały udział dwie sowieckie dywizje (32, 40), 2 Brygada Zmechanizowana, które razem liczyły 285 czołgów. Bezpośrednio w walce udział wzięło 14 588 sowieckich żołnierzy oraz do 7000 żołnierzy japońskich i mimo przewagi wbrew sowieckiej propagandzie nie udało się zdobyć spornego wzniesienia. Nacierające wraz z piechotą czołgi poniosły znaczne straty, część zaś z nich ugrzęzła w bagnach. Na stronach 16-18 opisano działania nad rzeką Chałchyn Goł. Autor na początku podaje, że w maju 1939 r. w czasie walk zniszczono cały pułk z 64 Dywizji Piechoty. Tu autor się pomylił: w walkach po stronie japońskiej wziął udział 63 Pułk Piechoty z 23 Dywizji Piechoty (razem 1618 japońskich żołnierzy i 464 mandżurskich), po stronie sowieckiej znajdowały się z początku 6 Dywizja Kawalerii Mongolskiej, a następnie 149 Pułk Strzelców i 11 Brygada Pancerna (razem 1043 żołnierzy sowieckich i 1257 mongolskich). W wyniku starcia Japończycy stracili 159 zabitych, 119 rannych i 12 zaginionych oraz 2 czołgi Typu 94. Strona sowiecka straciła 138 zabitych i zaginionych, 198 rannych, zaś Mongołowie 33 zabitych. To oznacza, że nie zniszczono pułku japońskiego, a jedynie odrzucono go od rzeki. W lipcowej ofensywie po stronie japońskiej wzięły udział siły gen. Kobayashi. 2 lipca składały się z 71 i 72 Pułku Piechoty, batalionu 64 Pułku Piechoty, 23 oddziału rozpoznawczego, 13 Pułku Artylerii Polowej, 26 Pułku Piechoty z 7 Dywizji Piechoty, 1 Samodzielnego Pułku Artylerii, siły wydzielone Yasuoki składały się z 3 (41 czołgów), 4 (45 czołgów) Pułku Pancernego, 64 Pułku Piechoty (bez batalionu), 28 Pułku Piechoty, dywizjonu 13 Pułku Artylerii, 24 Pułku Inżynieryjnego. Razem 23 953 żołnierzy, 32 działa przeciwpancerne, 92 działa polowe i 87 czołgów. Po stronie sowieckiej w bitwie wzięły udział 149 Pułk Strzelców (bez batalionu), 9 Brygada Wozów Pancernych, batalion zmotoryzowany 11 Brygady Pancernej, 175, 185 Pułki Artylerii, razem 3200 żołnierzy, 6 Mongolska Dywizja Kawalerii. W rezerwie znajdował się 24 Pułk Zmotoryzowany, 11 Brygada Pancerna, 7 Brygada Wozów Pancernych oraz podchodzące oddziały 8 Brygady Wozów Pancernych.

W kontrataku 11 Brygady Pancernej 3 lipca ze 133 czołgów w walce stracono 77 maszyn. Według pewnych źródeł to nie Żukow opracował plan rozbicia japońskich sił, on jedynie go zatwierdził. 20 sierpnia rozpoczęła się ofensywa sił sowieckich, które teraz składały się z 11 Brygady Pancernej (200 czołgów, 22 wozy pancerne), 6 Brygady Pancernej (202 czołgi, 26 wozów pancernych), 7 (83 wozy pancerne), 8 (5 czołgów, 78 wozów pancernych), 9 (82 wozy pancerne) Brygady Wozów Pancernych, 5 Brygada Strzelców Zmotoryzowanych (43 wozy pancerne), 82 (17 czołgów), 57 (14 czołgów, 15 wozów pancernych) Dywizja Strzelców, 36 Dywizja Zmotoryzowana (36 wozów pancernych), 6, 8 Brygada Kawalerii i inne mniejsze oddziały wsparcia; razem liczyły one około 57 tys. żołnierzy, 180 dział przeciwpancernych, 389 dział polowych, 438 czołgów, 385 wozów pancernych. Siły japońskie składały się z 23 Dywizji Piechoty i części 7 Dywizji Piechoty oraz 14 Brygady Piechoty i 8 Oddziału Pogranicznego; liczyły one 75 736 żołnierzy.

W wyniku sowieckiej kontrofensywy wojska japońskie według sowieckiego dowództwa straciły 22-23 tys. zabitych. Japończycy potwierdzili stratę 8632 zabitych, 9087 rannych (23 Dywizja Piechoty – 5224 zabitych, 5561 rannych, 7 Dywizja Piechoty – 1505 zabitych, 1851 rannych). Strona sowiecka straciła według jej dowódcy Żukowa 3279 zabitych, 15 265 rannych, jednak według innych danych straty wyniosły 9703 zabitych i zaginionych oraz 15 952 rannych. Ponadto stracono 20 dział przeciwpancernych, 66 dział polowych, 253 czołgi, 133 wozy pancerne. A więc strona sowiecka odniosła w walkach sukces, ale za cenę znacznych strat w ludziach i uzbrojeniu.

Dalej autor krótko opisuje działania sowieckich czołgów w latach 1936-1939, pomijając całkowicie rozwój sił pancernych w latach 1937-1939. Tymczasem 28 listopada 1937 w ZSRR postanowiono zreorganizować w latach 1938-1942 siły pancerne. W ich obrębie miały powstać 4 korpusy pancerne, 21 brygad pancernych, 3 samodzielne brygady wozów pancernych, 11 szkolnych pułków czołgów. Nowo przeformowane brygady zostały podzielone na wspierające kawalerię i piechotę. Te pierwsze miały się składać z 4 batalionów czołgów BT, po 54 maszyny, oraz 6 czołgów artyleryjskich, batalionu strzelców zmotoryzowanych, batalionu rozpoznawczego; razem każda miała liczyć 278 czołgów BT. Drugi typ brygad miał się składać z 4 batalionów czołgów T-26, batalionu strzelców zmotoryzowanych, batalionu rozpoznawczego; razem każda miała liczyć 267 czołgów T-26. Ciężkie brygady czołgów miały składać się z 3 batalionów czołgów, batalionu strzelców zmotoryzowanych, batalionu rozpoznawczego; razem każda miała liczyć 136 czołgów T-28 oraz 37 czołgów BT lub 94 T-35, 44 czołgi BT i po 10 czołgów-miotaczy ognia. Samodzielne pułki czołgów miały liczyć od 190 do 267 czołgów. Na przełomie 1938-1939 przeformowano jednostki, nadając im nowe nazwy i numery. Korpusy zmechanizowane o numerach 5, 7, 11, 45 zmieniono na korpusy pancerne o numerach 15, 10, 20, 25. Brygady zmechanizowane o numerach 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 (32), 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 31, 32 (samodzielna), 133, 134 na lekkie brygady pancerne o numerach 42, 36, 32, 2, 8, 43, 29, 18, 27, 35, 24, 15, 37, 34, 38, 22, 25, 1, 9 (wozów pancernych), 6, 26, 3, 33, 13, 11, 4, 5. Brygady czołgów o numerach 1, 4, 5, 6 przemianowano na ciężkie brygady czołgów o numerach 21, 10, 14, 20.

Opisując na stronie 23 stan sił pancernych RKKA podczas ataku na Polskę autor nie wyszczególnił czołgów-miotaczy ognia i niekiedy podaje inne liczby czołgów:
Front Białoruski:
2 Brygada Pancerna – 234 BT, 30 samochodów pancernych,
27 Brygada Pancerna – 223 BT, 31 samochodów pancernych,
20 Brygada Zmotoryzowana – 47 samochodów pancernych,
Razem 15 Korpus Pancerny – 461 BT, 114 samochodów pancernych,
6 Brygada Pancerna – 243 BT,
21 Brygada Pancerna – 105 T-28, 29 BT, 19 samochodów pancernych,
22 Brygada Pancerna – 219 T-26, 3 samochody pancerne,
25 Brygada Pancerna – 251 T-26, 27 samochodów pancernych,
29 Brygada Pancerna – 188 T-26, 3 samochody pancerne,
32 Brygada Pancerna – nie wzięła udziału w walkach.
Razem front posiadał na stanie 1862 czołgi, 243 samochody pancerne.
Front Ukraiński:
4 Brygada Pancerna – 251 BT, 10 chemicznych, 21 samochodów pancernych,
5 Brygada Pancerna – 180 BT, 7 chemicznych, 20 samochodów pancernych,
? Brygada Zmotoryzowana – 10 chemicznych, 33 samochody pancerne,
Razem 25 Korpus Pancerny – 435 BT, 27 chemicznych, 74 samochody pancerne,
10 Brygada Pancerna – 98 T-28, 30 BT, 10 chemicznych, 19 samochodów pancernych,
23 Brygada Pancerna – 211 BT, 14 T-37, 6 chemicznych, 6 samochodów pancernych,
24 Brygada Pancerna – 235 BT, 8 chemicznych, 29 samochodów pancernych,
26 Brygada Pancerna – 221 T-26, 7 chemicznych, 22 samochody pancerne,
36 Brygada Pancerna – 291 T-26, 10 chemicznych, 24 samochody pancerne,
38 Brygada Pancerna – 134 T-26, 4 T-37, 7 chemicznych, 4 samochody pancerne,
Razem front (24 września) posiadał na stanie 2397 czołgów i 329 samochodów pancernych.

Opisując na stronie 25-26 siły pancerne RKKA autor popełnia kilka błędów. W tabelce zapomina o batalionach czołgów, w dywizjach strzelców odnosząc się tylko do brygad pancernych, tymczasem stan na 11 listopada batalionów był następujący:
7 Armia – 90 Dywizja Strzelców (339 batalion czołgów), 52 Dywizja Strzelców (411), 24 Dywizja Strzelców (315), 43 Dywizja Strzelców (369), 70 Dywizja Strzelców (361), 49 Dywizja Strzelców (391), 123 Dywizja Strzelców (335), 138 Dywizja Strzelców (436), 150 Dywizja Strzelców (442), 35 Brygada Pancerna, 40 Brygada Pancerna, 20 Brygada Pancerna, 10 Korpus Pancerny – 1 Brygada Pancerna, 13 Brygada Pancerna, 15 Brygada Zmotoryzowana.
8 Armia – 139 Dywizja Strzelców (430), 155 Dywizja Strzelców (421), 18 Dywizja Strzelców (381), 56 Dywizja Strzelców (410), 168 Dywizja Strzelców (456), 75 Dywizja Strzelców (368).
9 Armia – 122 Dywizja Strzelców (448), 163 Dywizja Strzelców (?), 54 Dywizja Strzelców Górskich (380).
14 Armia – 14 Dywizja Strzelców (359), 52 Dywizja Strzelców (411), 104 Dywizja Strzelców Górskich (349).
Dodatkowo w czasie wojny sformowano 8 batalionów czołgów-miotaczy ognia.

Autor nie opisał kolejnej zmiany organizacyjnej wojsk pancernych. I tak 21 listopada dowództwo RKKA postanowiło rozwiązać korpusy pancerne i w zamian sformować 15 dywizji zmotoryzowanych – każda w składzie dwóch pułków zmotoryzowanych, pułku pancernego i artylerii. 7 grudnia podpisano rozkazy dotyczące formowania ośmiu dywizji zmotoryzowanych (etat 9000 ludzi) o numerach 1, 15, 23, 65, 109, 126, 173, 194. 31 grudnia nakazano formowanie nowych dywizji zmotoryzowanych (etat 12000) o numerach 29, 33, 58, 81; jednocześnie dywizje o numerach 1, 15, 65, 109, 194 przeformowano do nowego etatu.

1 kwietnia 1940 r. RKKA posiadała szybkie związki taktyczne:
3 dywizje strzelców zmotoryzowanych
4 dywizje zmechanizowane
1 brygadę ciężkich czołgów (T-35)
3 brygady czołgów średnich (T-28)
16 brygad czołgów (BT)
18 brygad czołgów (T-26)
3 brygady samochodów pancernych
20 pułków czołgów dla dywizji kawalerii
6 samodzielnych pułków czołgów
1 samodzielny pułk czołgów (w Mongolii)
98 batalionów czołgów dla dywizji strzelców
3 samodzielne bataliony motocyklistów.

Zupełnie pominięto przebieg tworzenia korpusów zmechanizowanych w latach 1940 i 1941, a tymczasem 9 czerwca 1940 Minister Obrony zatwierdził plan formowania do 30 czerwca 8 korpusów zmechanizowanych. Każdy korpus miał się składać z 2 dywizji pancernych, dywizji zmotoryzowanej oraz pułku motocyklistów i batalionu saperów. Miał on liczyć 37 tys. żołnierzy, 1115 czołgów, 268 samochodów pancernych, 1700 motocykli, 350 traktorów, ok. 5000 pojazdów mechanicznych. Aby uzyskały one etat, powinny otrzymać 1890 czołgów KW, 3780 czołgów T-34, 4064 lekkie czołgi i 40 000 pojazdów. 1 października 1940 stany czołgów w korpusach były następujące:
1 Korpus Zmechanizowany – 902 czołgi
2 Korpus Zmechanizowany – 414 czołgów
3 Korpus Zmechanizowany – 543 czołgi
4 Korpus Zmechanizowany – 781 czołgów
5 Korpus Zmechanizowany – 741 czołgów
6 Korpus Zmechanizowany – 605 czołgów
7 Korpus Zmechanizowany – 689 czołgów
8 Korpus Zmechanizowany – 765 czołgów
6 Dywizja Zmechanizowany – 292 czołgi
9 Dywizja Zmechanizowany – 229 czołgów.
14 października rozpoczęto formowanie 9 Korpusu Zmechanizowanego. A już 12 lutego podjęto decyzję o formowaniu 21 korpusów zmechanizowanych.

Na stronie 28 autor stwierdził, że 27 procent czołgów było gotowych do walki, co jest nieprawdą, gdyż 1 czerwca 1941 według sowieckich dokumentów stan czołgów tego dnia wynosił 23 106 sztuk, z czego: 2 611 należało do I grupy (nowe nieużywane), 16 080 do II grupy (całkowicie sprawne), 2 157 do III grupy (potrzebującego małego remontu), 2 253 do IV grupy (potrzebujące kapitalnego remontu).

Z tabelek ze stron 28 i 33 wynika, że w tym czasie nie zbudowano ani jednego czołgu, co jest nieprawdą. 1 czerwca 1941 czołgów bojowych (bez ciągników oraz bardzo krótkich serii) było:
KW-1 – 370,
KW-2 – 134,
T-35 – 59,
T-34 – 892,
T-28 – 481,
T-37 – 2321,
T-38 – 1209,
T-40 – 132,
T-26 – 7747,
T-26 (innych modyfikacji) – 1251,
BT-2 – 580,
BT-5 – 1688,
BT-7 – 5156,
BT-7 A – 117,
T-27 – 2343.

Od 1 do 21 czerwca wyprodukowano 75 czołgów KW – z tego 41 dotarło do jednostek, 175 T-34 – z tego 138 dotarło do jednostek, 55 T-40 – z tego 27 znalazło się w jednostkach.

Na stronie 33 autor umieścił struktury dywizji pancernej i zmotoryzowanej.

Dywizja pancerna według etatu obowiązującego w czerwcu 1941: dowództwo i batalion zaopatrzenia, 2 pułki czołgów (batalion czołgów ciężkich, 2 lub 3 bataliony czołgów średnich, batalion czołgów lekkich (miotacze ognia), pułk zmotoryzowany (3 bataliony strzelców zmotoryzowanych), pułk artylerii (2 dywizjony dział), batalion rozpoznawczy (kompania czołgów, 2 kompanie wozów pancernych), batalion transportowy, batalion medyczny, batalion ?. Etat: 689 oficerów, 161 oficerów politycznych, 235 techników, 114 pracowników administracji, 81 osób personelu medycznego, 2400 podoficerów, 7261 żołnierzy; uzbrojenie: 150 ręcznych karabinów maszynowych, 54 ciężkie karabiny maszynowe, 18 karabinów maszynowych przeciwlotniczych, 27 granatników 50mm, 18 moździerzy 82mm, 4 moździerze 120mm, 4 działa przeciwpancerne 45mm, 4 haubice 76mm, 12 haubic 122mm, 12 haubic 152mm, 12 działek przeciwlotniczych 37mm, 56 wozów pancernych BA-10, 39 wozów pancernych BA-20, czołgi KW – 63, T-34 – 210, BT – 7, Radio – 7, BT-7 – 19, T-26 – 22, T-26 miotacze ognia – 54, traktory – 83, ciężarówek – 1006.

Dywizja zmotoryzowana (etat obowiązujący w czerwcu 1941) składała się z dowództwa, batalionu zaopatrzenia, 2 pułków zmotoryzowanych po 3 bataliony, pułku czołgów po 4 bataliony po 16 czołgów BT, pułku artylerii (2 dywizjony po 2 baterie po 4 haubice 122mm, bateria po 4 działa 76mm, dywizjon po 3 baterie po 4 haubice 152mm, dywizjon przeciwpancerny (3 baterie po 6 dział 45mm), dywizjon przeciwlotniczy (2 baterie po 4 działa 37mm, bateria dział 76mm), batalion rozpoznawczy (kompania czołgów 16 T-37, kompania wozów pancernych, kompania motocyklowa), batalion saperów, batalion medyczny, batalion transportowy. Razem 1095 oficerów, 2267 podoficerów, 11534 żołnierzy oraz 300 ręcznych karabinów maszynowych, 72 ciężkie karabiny maszynowe, 15 karabinów maszynowych przeciwlotniczych, 60 granatników 50mm, 12 moździerzy 82mm, 18 dział przeciwpancernych 45mm, 8 haubic 76mm, 8 dział 76mm, 16 haubic 122mm, 12 haubic 152mm, 8 działek przeciwlotniczych 37mm, 4 działa przeciwlotnicze 76mm, ? wozów pancernych BA-10, 39 wozów pancernych BA-20, 258 czołgów BT-7, 16 czołgów T-37, 128 traktorów, 1587 ciężarówek, 159 motocykli.

Autor zapomniał o dywizji strzelców zmotoryzowanych. Według etatu obowiązującego w czerwcu 1941 składa się z dowództwa batalionu zaopatrzenia, trzech pułków strzelców zmotoryzowanych po 3 bataliony, pułku artylerii lekkiej (2 dywizjony po baterii po 4 haubice 122mm, 2 baterii po 4 działa 76mm), pułku haubic po 2 dywizjony po 3 baterie po 4 haubice 122mm, dywizjonu po 3 baterie po 4 haubice 152mm, batalionu czołgów (po 3 kompanie po 17 czołgów), batalionu rozpoznawczego (po kompani czołgów po 18 T-37, 3 kompanii wozów pancernych po 13-15 maszyn) i dywizjonu artylerii przeciwpancernej (3 baterie po 6 dział 45mm), dywizjonu artylerii przeciwlotniczej (2 baterie po 4 działa 37mm, baterii po 4 działa 76mm), batalionu saperów, batalionu łączności, batalionu transportowego, batalionu medycznego. Razem 12500 ludzi, 500 ręcznych karabinów maszynowych, 162 ciężkie karabiny maszynowe, 18 karabinów maszynowych przeciwlotniczych, 81 granatników 50mm, 54 moździerze 82mm, 54 działa przeciwpancerne 45mm, 18 haubic 76mm, 16 dział 76mm, 32 haubice 122mm, 12 haubic 152mm, 8 działek przeciwlotniczych 37mm, 4 działa przeciwlotnicze 76mm, 58 wozów pancernych, 51 czołgów T-26, 16 czołgów T-37, 1400 pojazdów.

Na stronie 34 przedstawiono dywizje wchodzące w skład korpusów zmechanizowanych stacjonujących na terenie Specjalnego Okręgu Wojskowego oraz Moskiewskiego Okręgu Wojskowego. Jak widać stany czołgów znacznie się różnią:
6 Korpus Zmechanizowany – 4, 7 Dywizja Pancerna, 29 Dywizja Zmotoryzowana – 1021 czołgów,
11 Korpus Zmechanizowany – 29, 33 Dywizja Pancerna, 204 Dywizja Zmotoryzowana – 237 czołgów,
13 Korpus Zmechanizowany – 25, 31 Dywizja Pancerna, 208 Dywizja Zmotoryzowana – 294 czołgi,
14 Korpus Zmechanizowany – 22, 30 Dywizja Pancerna, 205 Dywizja Zmotoryzowana – 520 czołgów,
17 Korpus Zmechanizowany – 27, 36 Dywizja Pancerna, 209 Dywizja Zmotoryzowana – 36 czołgów,
20 Korpus Zmechanizowany – 26, 38 Dywizja Pancerna, 210 Dywizja Zmotoryzowana – 93 czołgi,

7 Korpus Zmechanizowany – 14, 18 Dywizja Pancerna, 1 Dywizja Zmotoryzowana – 1024 czołgi,
21 Korpus Zmechanizowany – 42, 46 Dywizja Pancerna, 185 Dywizja Zmotoryzowana – 98 czołgów.

Na stronie 38 podano skład korpusów zmechanizowanych oraz stany czołgów skoncentrowanych na obszarze Leningradzkiego Okręgu Wojskowego i Specjalnego Nadbałtyckiego Okręgu Wojskowego:
1 Korpus Zmechanizowany – 1, 3 Dywizja Pancerna, 163 Dywizja Zmotoryzowana – 1011 czołgów (w książce błąd drukarski),
10 Korpus Zmechanizowany – 21, 24 Dywizja Pancerna, 198 Dywizja Zmotoryzowana – 840 czołgów,

3 Korpus Zmechanizowany – 2, 5 Dywizja Pancerna, 84 Dywizja Zmotoryzowana – 640 czołgów,
12 Korpus Zmechanizowany – 23, 28 Dywizja Pancerna, 202 Dywizja Zmotoryzowana – 793 czołgi.

Strony 42-43:
5 Korpus Zmechanizowany – 13, 17 Dywizja Pancerna, 1 Dywizja Zmotoryzowana – 1070 czołgów,
23 Korpus Zmechanizowany – 48, 51 Dywizja Pancerna, 220 Dywizja Zmotoryzowana – 413 czołgów,
25 Korpus Zmechanizowany – 50, 55 Dywizja Pancerna, 219 Dywizja Zmotoryzowana – 300 czołgów,

30 Korpus Zmechanizowany – 58, 60 Dywizja Pancerna, 239 Dywizja Zmotoryzowana – 1050 czołgów,

26 Korpus Zmechanizowany – 52, 56 Dywizja Pancerna, 217 Dywizja Zmotoryzowana – 184 czołgi,
27 Korpus Zmechanizowany – 9, 53 Dywizja Pancerna, 221 Dywizja Zmotoryzowana – 358 czołgów,
29 Korpus Zmechanizowany – przed wybuchem wojny rozformowany.

Strona 45:
2 Korpus Zmechanizowany – 11, 16 Dywizja Pancerna, 15 Dywizja Zmotoryzowana – 489 czołgów,
18 Korpus Zmechanizowany – 44, 47 Dywizja Pancerna, 218 Dywizja Zmotoryzowana – 280 czołgów.

Strona 47:
4 Korpus Zmechanizowany – 8, 32 Dywizja Pancerna, 81 Dywizja Zmotoryzowana – 892 czołgi,
8 Korpus Zmechanizowany – 12, 34 Dywizja Pancerna, 7 Dywizja Zmotoryzowana – 858 czołgów,
9 Korpus Zmechanizowany – 20, 35 Dywizja Pancerna, 131 Dywizja Zmotoryzowana – 285 czołgów,
15 Korpus Zmechanizowany – 10, 37 Dywizja Pancerna, 212 Dywizja Zmotoryzowana – 733 czołgi,
16 Korpus Zmechanizowany – 15, 39 Dywizja Pancerna, 240 Dywizja Zmotoryzowana – 608 czołgów,
19 Korpus Zmechanizowany – 40, 43 Dywizja Pancerna, 213 Dywizja Zmotoryzowana – 450 czołgów,
22 Korpus Zmechanizowany – 19, 41 Dywizja Pancerna, 215 Dywizja Zmotoryzowana – 707 czołgów,
24 Korpus Zmechanizowany – 45, 49 Dywizja Pancerna, 216 Dywizja Zmotoryzowana – 222 czołgi.

Autor zapomniał o samodzielnych dywizjach szybkich, które dysponowały niemal pełnymi stanami.

Samodzielne dywizje pancerne:
57 Dywizja Pancerna – 324 czołgi,
59 Dywizja Pancerna – 375 czołgów,
61 Dywizja Pancerna – 375 czołgów,
69 Dywizja Zmechanizowana – 375 czołgów,
82 Dywizja Zmechanizowana – 275 czołgów,
36 Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych – 67 czołgów,
57 Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych – 67 czołgów.

W lipcu i sierpniu rozpoczęto przeformowywanie istniejących jednostek pancernych w nowe dywizje pancerne o nowych etatach, znacznie je zmniejszających. Dywizja miała według etatu posiadać dwa słabsze pułki pancerne, pułk zmotoryzowany, pułk haubic oraz batalion rozpoznawczy. Jednak z braku czasu oraz broni różnych klas, dywizje znacznie się od siebie różniły. W lipcu udało się sformować 101, 102, 104, 105, 108, 109, 110 Dywizje Pancerne, w sierpniu sformowano jeszcze 111, 112 Dywizję Pancerną. W październiku sformowano 1 Amurską Dywizję Pancerną, a w listopadzie 2 Usurską Dywizję Pancerną; powstały one z jednostek stacjonujących na Dalekim Wschodzie.

Strona 44. Dywizja pancerna według etatu z 10 lipca 1941 składa się z dowództwa batalionu zaopatrzenia, 2 pułków czołgów (1 batalion: 1 kompania – 10 KW, 2, 3 kompania – 10 T-34; 2, 3 batalion po 30 czołgów lekkich), pułk zmotoryzowany po 3 bataliony, pułk artylerii po 3 dywizjony – w każdym bateria haubic 122mm, 2 baterie dział 76mm oraz dywizjon artylerii przeciwlotniczej (2 baterie po 4 działka 37mm, bateria dział 76mm), batalion rozpoznawczy (kompania tankietek, 2 kompanie po 13 wozów pancernych, kompania motocyklistów), batalion transportowy, batalion saperów, batalion medyczny. Uzbrojenie: 100 do 120 ręcznych karabinów maszynowych, 36 ciężkie karabiny maszynowe, 12 karabinów maszynowych przeciwlotniczych, 27 granatników 50mm, 18 moździerzy 82mm, 4 moździerze 120mm, 6 dział przeciwpancernych 45mm, 4 haubice 76mm, 24 działa 76mm, 12 haubic 152mm, 8 do 12 działek przeciwlotniczych 37mm, 22 wozy pancerne BA-10, 17 wozów pancernych BA-20, czołgi KW – 20, czołgi T-34 – 42, 143 czołgi lekkie, 10 tankietek, traktory – 72, ciężarówek – 722, motocykli – 174.

23 sierpnia 1941 opracowano nowy etat brygady czołgów nr ? składała się ona z kompanii dowodzenia, kompanii rozpoznawczej, pułku czołgów (batalion z kompanii czołgów po 7 KW, 2 kompanii po 10 T-34, 2 bataliony po 3 kompanie po 10 lekkich czołgów), batalion zmotoryzowany po 3 kompanie, dywizjom artylerii przeciwlotniczej razem 7 KW, 22 T-34, 31 czołgów lekkich.

Kolejna zmiana etatu została przeprowadzona już 13 września w składzie kompanii zaopatrzenia, kompanii rozpoznawczej. Zamiast pułku w skład brygad weszły 2 bataliony czołgów (1 batalion w składzie kompanii po 7 KW i 3 kompanii po 10 czołgów T-34, 2 batalion składał się z 3 kompanii po 10 czołgów lekkich), batalion zmotoryzowany; razem 7 KW, 30 T-34, 30 czołgów lekkich.

W październiku 1941 opracowany został nowy etat samodzielnej brygady strzelców nr 010/200.

9 grudnia doszło do kolejnych zmian etatu w brygadzie pancernej. Teraz składała się z kompanii zaopatrzenia, kompanii transportowej, oddziałów: rozpoznawczego i medycznego, 2 batalionów czołgów po 5 KW, 15 T-34, 10 T-60, batalionu zmotoryzowanego; razem 10 KW, 30 T-34, 20 czołgów lekkich.

Na stronie 58 w tabelkach autor wyszczególnił oddziały szybkie wchodzące w skład Frontów Kalinińskiego, Zachodniego, Briańskiego, lecz nie podano daty, a przy częstych zmianach organizacyjnych jest to konieczne.

1 stycznia 1942 w skład tych frontów wchodziły jednostki szybkie:
Front Kaliniński:
22 Armia – 129 samodzielny batalion czołgów,
30 Armia – 107 Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych, 8, 21, 35, 58 Brygada Pancerna, 2, 46 Pułk Motocyklowy, 145 samodzielny batalion czołgów,
31 Armia – 143, 159 samodzielny batalion czołgów,
39 Armia – 148, 165 samodzielny batalion czołgów.
Front Zachodni:
1 Armia Uderzeniowa – 123 samodzielny batalion czołgów,
5 Armia – 82 Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych, 20 Brygada Pancerna, 36 Pułk Motocyklowy,
16 Armia – 22, 146 Brygada Pancerna, 140 samodzielny batalion czołgów
20 Armia – 1 Brygada Pancerna Gwardii, 17, 24, 31, 145 Brygada Pancerna
33 Armia – 1 Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych Gwardii
43 Armia – 26 Brygada Pancerna, samodzielny batalion czołgów
49 Armia – 18, 23 Brygada Pancerna
50 Armia – 112 Dywizja Pancerna, 32 Brygada Pancerna, 131 samodzielny batalion czołgów
Rezerwa frontu – 5, 9 Brygada Pancerna, 35 samodzielny batalion czołgów.
Front Briański:
61 Armia – 142 samodzielny batalion czołgów,
Grupa Kostenko – 129 samodzielny batalion czołgów, 34 Brygada Strzelców Zmotoryzowanych,
Rezerwa frontu – 150 Brygada Pancerna.
Jak widać dane moje i autora bardzo się różnią.

Na stronie 60 i 61 przedstawiono strukturę samodzielnego batalionu czołgów na rok 1942. Ja znalazłem taką, która weszła w życie pod koniec 1942. Batalion składał się z kompanii czołgów KW (95 szt.), kompanii czołgów T-34 (10 szt.), 2 kompanii czołgów T-70 (po 10 szt.) i jednego czołgu dowództwa (T-34).

W opisie walk w rejonie Rżewa i Wiaźmy brak jakichkolwiek jednostek pancernych, które brały w nich udział. Nie lepiej jest z opisem działań w maju w rejonie Charkowa. Autor w tabelce podaje siły pancerne 9 Armii, która jednak nie odgrywała większej roli, gdyż miała tylko osłaniać południowe skrzydło nacierających sił. Tymczasem w lutym 1942 Stawka rozpoczęła organizację korpusów pancernych. Jako pierwszy w marcu zaczął powstawać 1 Korpus Pancerny. Uzyskał on zdolność bojową w maju. Składał się on z 1 Brygady Pancernej Gwardii (7 KW, 32 T-34, 21 T-60), 49 Brygady Pancernej (7 KW, 25-30 Matilda II, 20 T-60), 89 Brygady Pancernej (7 KW, 25-30 T-34, 20 T-60), 1 Brygady Zmotoryzowanej, 457 Dywizjonu Moździerzy, 461 Dywizjonu Artylerii, 1 kompanii saperów, 1 kompanii rozpoznawczej.

W tym czasie powstały: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 21, 22, 23, 24, 25 Korpusy Pancerne. W czerwcu sformowano jeszcze 16, 17, 18, 27 Korpus Pancerny, w lipcu zaś 26, 28 Korpus Pancerny, a w grudniu jeszcze 19, 20 Korpus Pancerny. Organizacja korpusu pancernego z 29 maja była następująca: ciężka brygada pancerna (od lipca brygada pancerna z czołgami T-34), 2 brygady pancerne czołgów średnich, brygada strzelców zmotoryzowanych, dywizjon artylerii przeciwlotniczej, dywizjon moździerzy gwardii, batalion motocyklowy, kompania inżynieryjno-minowa, kompania transportowa, batalion naprawy pojazdów, batalion naprawy wozów bojowych. Organizacja brygady strzelców zmotoryzowanych z marca 1942 wyglądała następująco: dowództwo, 3 bataliony strzelców (3 kompanie strzelców, kompania karabinów maszynowych, kompania przeciwpancerna), batalion moździerzy, dywizjon artylerii, kompanie: przeciwlotnicza, rozpoznawcza i mniejsze pododdziały.

Tabelka ze strony 64 jest nie do końca prawdziwa lub inaczej mówiąc pełna sprzeczności. W tabelce jest błąd: to nie o bataliony, lecz o brygady tam chodzi. W skład 9 Armii wchodziły 15, 121 Brygada Pancerna, a 12 Brygada Pancerna wchodziła w skład rezerwy frontu. 121 Brygada Pancerna 13 maja posiadała 4 czołgi KW, 8 T-34, 20 T-60, 2 PzKpfw III. 17 maja brygady pancerne 12, 15, 121 posiadały na stanie 52 czołgi, w tym 6 KW, 18 T-34, 25 T-60, 3 PzKpfw III. 121 Brygada Pancerna posiadała: 3 KW, 8 T-34, 20 T-60, 3 PzKpfw III, 15 Brygada Pancerna: 1 KW, 2 T-34, 5 T-60.

23 maja rozpoczęto tworzenie korpusu pancernego w składzie 3, 12, 15 Brygada Pancerna. Tego dnia 15 Brygada Pancerna posiadała 29 czołgów (20 T-34, 9 T-60), 3 Brygada Pancerna (8 KW, 9 T-34, 16 T-60); część czołgów oddała 121 Brygada Pancerna. Wieczorem 25 maja 15 Brygada Pancerna posiadała 10 czołgów T-34, 10 T-60, dzień po tym 3 Brygada Pancerna miała na stanie 2 czołgi KW, 13 T-34, 20 T-60. 27 maja 3 Brygada Pancerna posiadała 1 czołg KW, 6 T-34, 18 T-60, a 15 Brygada Pancerna 6 T-34 i 8 T-60. Te przedstawione wyżej dane podważają zasadność tabelki, gdyż w ciągu maja brygada podczas każdego dnia walk traciła swoje czołgi, a więc i swoje możliwości bojowe. Oprócz brygad w operacji charkowskiej wzięły udział także dopiero co sformowane korpusy pancerne. 21 Korpus Pancerny (134 czołgi), 22 Korpus Pancerny (105 czołgów), 23 Korpus Pancerny (135 czołgów), 24 Korpus Pancerny.

Podobna sytuacja występuje na stronach 68-71 przy opisie operacji „Blau”, a dokładniej walk w rejonie Woroneża i rzeki Don. Autor podaje tabelki stanów jednostek pancernych 9 i 38 Armii oraz Frontu Południowo-Zachodniego. Według moich danych tabelki armii odnoszą się do stanu na dzień 29 czerwca. Natomiast w przypadku tabelki 38 Armii są to dane z 30 czerwca, a nie kwietnia. We wspomnianej operacji po stronie sowieckiej wzięły udział znacznie większe siły pancerne. W lipcu doszło w rejonie Woroneża do ciężkich walk, w których wzięła udział 5 Armia Pancerna. Autor o nich tylko wspomniał w jednym zdaniu, tymczasem armia ta 6 lipca składała się z 2 Korpusu Pancernego (183 czołgi), 7 Korpusu Pancernego (212 czołgów), 11 Korpusu Pancernego (181 czołgów) oraz 19 Brygady Pancernej (65 czołgów); razem 641 maszyn. Po walkach 17 lipca pozostało ich już tylko 300. Oprócz armii w walkach wzięły udział jeszcze korpusy pancerne i brygady.

Powstanie armii pancernych też nie zostało przez autora zauważone. 29 maja 1942 dyrektywą Stawki nr 00106 o powstaniu w maju armii pancernych o numerach 3 i 5 oraz w czerwcu 1 i 4. Na 71 stronie jest tabelka z organizacją i etatem brygady pancernej. Niestety różni się od tej posiadanej przeze mnie. Brygada ta przyjęta została 14 lipca pod numerem 010/270 i 31 lipca składała się z dowództwa i kompanii dowodzenia (147 ludzi i 1 czołg T-34), batalionu czołgów średnich (2 kompanie) – 151 ludzi i 21 czołgów T-34, batalionu czołgów mieszanych (kompania T-34, 2 kompanie T-70/60) – 146 ludzi, 10 czołgów T-34, 21 T-60/70, batalionu zmotoryzowanego (kompania fizylierów, 2 kompanie zmotoryzowane, kompania rusznic ppanc.) – 403 ludzi, 3 wozy pancerne, 6 moździerzy 82mm, bateria przeciwpancerna, kompania techniczna; razem 1038 żołnierzy.

Tabelka ze strony 72 podaje dane 13 Korpusu Pancernego z 8 sierpnia, lecz nie dodano danych 133 Brygady Pancernej (40 KW – na stanie, w tym 38 sprawnych, 2 w remoncie), która wchodziła w skład frontu. Tabelka ze strony 74 podaje stan czołgów na 1 października.

Na stronie 78 autor umieścił tabelkę ze strukturą korpusu pancernego z etatu zatwierdzonego pod koniec 1942. Od utworzenia korpusów podlegały one zmianom organizacyjnym. W grudniu korpus składał się z dowództwa i kompanii dowodzenia, 3 brygad pancernych (jak w lipcu 1942), brygady zmotoryzowanej (3 bataliony zmotoryzowane, batalion moździerzy, dywizjon artylerii, dywizjon artylerii przeciwlotniczej, kompania przeciwpancerna, kompania rozpoznawcza; razem 116 lekkich karabinów maszynowych, 45 ciężkich karabinów maszynowych, 54 rusznice przeciwpancerne, 30 moździerzy 82mm, 4 moździerze 120mm, 24 armaty przeciwpancerne 45mm, 12 dział 76mm, 20 przeciwlotniczych karabinów maszynowych 12,7mm, 12 armat przeciwlotniczych 37mm, 7 wozów pancernych), batalionu motocyklowego (2 kompanie motocyklistów, kompania zmotoryzowana, pluton moździerzy; razem 56 lekkich karabinów maszynowych, 72 ciężkie karabiny maszynowe, 4 moździerze 82mm), batalionu moździerzy gwardii (8 wyrzutni BM-13, 3 przeciwlotnicze karabiny maszynowe), dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, kompanii saperów, kompanii rozpoznawczej, kompanii transportowej, batalionu remontującego samochody, batalionu remontowego czołgów.

Działania od stycznia do kwietnia 1943 autor zmieścił na dwóch stronach. Działania w rejonie występu kurskiego potraktowano znacznie szerzej, jednak umieszczając strukturę brygady z listopada co może trochę dziwić. Nowy etat w listopadzie otrzymał oznaczenie nr 010/500 – 010/506 przedstawiony został w tabelkach na stronie 100.

Cała brygada pancerna liczyła 253 oficerów, 502 podoficerów, 591 żołnierzy – razem 1354 ludzi oraz 22 ręczne karabiny maszynowe, 4 ciężkie karabiny maszynowe, 9 przeciwlotniczych karabinów maszynowych, 18 rusznic przeciwpancernych, 6 moździerzy 82mm, 4 armaty przeciwpancerne 45mm, 3 samochody pancerne BA-64, 65 czołgów T-34.

Jednocześnie w następnym rozdziale krótko opisano walki pod Prochorowką, gdzie autor stwierdził, że w drugiej fazie starcia brał udział 181 Pułk Pancerny, co nie jest prawdą. Dane liczbowe dotyczące stanów i strat są mało szczegółowe. Podam dane, którymi dysponuję.

Dyskusja i tabelki do ściągnięcia na FORUM STRATEGIE

W dniu 12 lipca II KPanc. SS stracił 149 zabitych, 660 rannych, 33 zaginionych; razem 842 ludzi oraz 5 czołgów bezzwrotnie, 43 czołgi i 12 dział szturmowych zostały uszkodzone i wycofane do remontu. Nieco inne dane podają niemieckie archiwa wojenne. Według nich korpus stracił bezzwrotnie 5 czołgów i dział szturmowych, a 153 zostało uszkodzonych.

Kontrofensywa wojsk sowieckich w rejonie Orła i Charkowa zajęła autorowi pół strony, mimo że brały w niej udział wszystkie sowieckie armie pancerne i poniosły bardzo duże straty w czołgach i działach samobieżnych. Na stronie 98 znalazłem tabelki dotyczące struktury organizacyjnej brygady zmechanizowanej. Niestety podano, że obowiązującą w 1943, co jest błędnym założeniem, gdyż w tym roku co parę miesięcy zmieniano organizację brygady. W lutym 1943 przyjęto nową pod oznaczeniem nr 010/420.

W rozdziale dotyczącym walk w rejonie Korsunia autor w tabelkach pokazał uzbrojenie korpusów pancernego i zmechanizowanego w styczniu 1944 r.:
dowództwo korpusu pancernego – 3 czołgi T-34,
kompania dowodzenia – 130 ludzi, 4 ręczne karabiny maszynowe,
3 brygady pancerne – 3918 ludzi, 75 ręcznych karabinów maszynowych, 12 ciężkich karabinów maszynowych, 27 przeciwlotniczych karabinów maszynowych 12,7mm, 71 rusznic przeciwpancernych, 18 moździerzy 82mm, 12 armat przeciwpancernych 45mm lub 57mm, 12 dział 76,2mm, 195 czołgów T-34, 9 wozów pancernych, 90 dział samobieżnych,
pułk artylerii samobieżnej – 476 ludzi, 11 ręcznych karabinów maszynowych, 18 rusznic przeciwpancernych 14,5mm, 20 dział samobieżnych SU-152, 1 czołg T-34/85, 1 wóz pancerny,
pułk artylerii samobieżnej – 440 ludzi, 11 ręcznych karabinów maszynowych, 18 rusznic przeciwpancernych 14,5mm, 20 dział samobieżnych SU-85, 1 czołg T-34/85, 1 wóz pancerny,
pułk artylerii przeciwpancernej – 546 ludzi, 12 ręcznych karabinów maszynowych, 24 działa przeciwpancerne 76,2mm,
pułk artylerii przeciwlotniczej – 397 ludzi, 16 przeciwlotniczych karabinów maszynowych 12,7mm, 16 dział przeciwlotniczych 37mm,
pułk moździerzy gwardii – 489 ludzi, 18 ręcznych karabinów maszynowych, 36 moździerzy 120mm,
batalion wyrzutni rakietowych – 213 ludzi, 3 przeciwlotnicze karabiny maszynowe 12,7mm, 8 wyrzutni rakietowych 132mm,
batalion niszczycieli czołgów – 233 ludzi, 6 ręcznych karabinów maszynowych, 18 rusznic przeciwpancernych 14,5mm, 12 armat przeciwlotniczych 45mm lub 57mm,
batalion rozpoznawczy – 220 ludzi, 24 ręczne karabiny maszynowe, 10 armat przeciwpancernych 45mm lub 57mm, 13 wozów pancernych, 33 transportery opancerzone,
batalion motocyklowy – 288 ludzi, 56 ręcznych karabinów maszynowych, 4 moździerze 82mm, 10 miotaczy ognia,
batalion zaopatrzenia – 250 ludzi, 40 ciężarówek,
batalion saperów – 290 ludzi, 24 ręczne karabiny maszynowe.

Organizacja korpusu zmechanizowanego (lato 1944 r.):
dowództwo korpusu zmechanizowanego – 130 ludzi, 4 ręczne karabiny maszynowe, 3 czołgi T-34/85,
3 brygady zmechanizowane – 11343 ludzi, 531 ręcznych karabinów maszynowych, 105 ciężkich karabinów maszynowych, 27 przeciwlotniczych karabinów maszynowych 12,7mm, 297 rusznic przeciwpancernych 14,5mm, 90 moździerzy 82mm, 18 moździerzy 120mm, 46 armat 45mm lub 57mm, 36 dział 76,2mm, 123 czołgi T-34/85, 30 wozów pancernych, 36 transporterów opancerzonych,
1 brygada pancerna – 1306 ludzi, 25 ręcznych karabinów maszynowych, 4 ciężkie karabiny maszynowe, 9 przeciwlotniczych karabinów maszynowych 12,7mm, 24 rusznice przeciwpancerne 14,5mm, 6 moździerzy 82mm, 4 armaty 45mm lub 57mm, 4 działa 76,2mm, 4 działa samobieżne SU-85, 65 czołgów T-34/85, 3 wozy pancerne, 30 transporterów opancerzonych,
pułk artylerii samobieżnej – 440 ludzi, 11 ręcznych karabinów maszynowych, 18 rusznic przeciwpancernych 14,5mm, 20 dział samobieżnych SU-85, 1 czołg T-34/85, 1 wóz pancerny, 2 transportery opancerzone,
pułk artylerii samobieżnej – 476 ludzi, 11 ręcznych karabinów maszynowych, 18 rusznic przeciwpancernych 14,5mm, 20 dział samobieżnych SU-152, 1 wóz pancerny,
pułk artylerii – 546 ludzi, 12 ręcznych karabinów maszynowych, 24 dział 76,2mm, 17 transporterów opancerzonych,
pułk artylerii przeciwlotniczej – 397 ludzi, przeciwlotnicze karabiny maszynowe 12,7mm, 15 działek przeciwlotniczych 37mm,
pułk moździerzy – 489 ludzi, 18 ręcznych karabinów maszynowych, 36 moździerzy 120mm, 9 transporterów opancerzonych,
batalion wyrzutni rakietowych – 213 ludzi, 3 przeciwlotnicze karabiny maszynowe 12,7mm, 8 wyrzutni rakietowych M13,
dywizjon artylerii przeciwpancernej – 233 ludzi, 6 ręcznych karabinów maszynowych, 18 rusznic przeciwpancernych 14,5mm, 12 armat przeciwpancernych 45mm lub 57mm,
batalion rozpoznawczy – 220 ludzi, 24 ręczne karabiny maszynowe, 13 wozów pancernych, 35 carrierów,
batalion motocyklowy – 288 ludzi, 56 ręcznych karabinów maszynowych, 4 moździerze 82mm, 10 miotaczy ognia,
batalion zaopatrzenia – 250 ludzi,
batalion saperów – 290 ludzi, 24 ręczne karabiny maszynowe,
pułk czołgów – 915 ludzi, 10 ręcznych karabinów maszynowych, 18 rusznic przeciwpancernych, 161 czołgów T-34/85, 3 wozy pancerne BA-64.

Operacja „Bagration”, jedna z największych ofensyw sowieckich, nie zajęła autorowi wiele miejsca, ale na stronie 109 podano siły niemieckie i sowieckie w momencie rozpoczęcia natarcia. Mam do tego wykazu wiele uwag, ponieważ z moich danych wynika, że:
1 Front Bałtycki – 222 tys. żołnierzy, 2216 moździerzy, 528 dział przeciwpancernych, 2120 dział, 582 czołgi i działa samobieżne, 1094 samoloty.
Wojska niemieckie – 133 tys. żołnierzy, 823 moździerze, 278 dział przeciwpancernych, 728 dział, 130 czołgów i dział szturmowych, 314 samolotów.
3 Front Białoruski – 401 tys. żołnierzy, 3746 moździerzy, 1770 dział przeciwpancernych, 2670 dział, 1867 czołgów i dział samobieżnych, 1991 samolotów.
Wojska niemieckie – 157 tys. żołnierzy, 997 moździerzy, 764 działa przeciwpancerne, 675 dział, 472 czołgi i działa szturmowe, 328 samolotów.
2 Front Białoruski – 159 tys. żołnierzy, 1818 moździerzy, 974 działa przeciwpancerne, 1738 dział, 251 czołgów i dział samobieżnych, 593 samoloty.
Wojska niemieckie – 114 tys. żołnierzy, 742 moździerze, 693 działa przeciwpancerne, 857 dział, 220 czołgów i dział szturmowych, 350 samolotów.
1 Front Białoruski – 315 tys. żołnierzy, 3048 moździerzy, 1813 dział przeciwpancernych, 2647 dział, 896 czołgów i dział samobieżnych, 2033 samoloty.
Wojska niemieckie – 156 tys. żołnierzy, 1010 moździerzy, 743 działa przeciwpancerne, 865 dział, 110 czołgów i dział szturmowych, 350 samolotów.

Razem siły sowieckie liczyły 1077 tys. żołnierzy, 10828 moździerzy, 4885 dział przeciwpancernych, 9175 dział, 3596 czołgów i dział samobieżnych, 5711 samolotów.
Razem siły niemieckie liczyły 460 tys. żołnierzy, 3572 moździerze, 2478 dział przeciwpancernych, 3125 dział, 932 czołgi i działa samobieżne, 1302 samoloty.

Straty sowieckie w operacji według oficjalnych danych wyniosły 178 tys. zabitych, 587 tys. rannych, 2447 dział i moździerzy, 2957 czołgów i dział samobieżnych, 822 samoloty. Dane te znacznie różnią się od tych ze strony 114 gdzie zaniżono straty sowieckie.

Na stronie 112 i 113 rozrysowano brygadę pancerną obowiązującą w 1944 r.:
dowództwo brygady – 54 ludzi, 2 czołgi T-34/85,
kompania dowodzenia – 164 ludzi, 10 ręcznych karabinów maszynowych, 3 wozy pancerne,
3 bataliony czołgów – 441 ludzi, 63 czołgi T-34/85, 18 transporterów opancerzonych,
1 batalion zmotoryzowany – 507 ludzi, 18 ręcznych karabinów maszynowych, 4 ciężkie karabiny maszynowe, 6 rusznic przeciwpancernych 14,5mm, 6 moździerzy 82mm, 4 armatki przeciwpancerne 45mm,
1 kompania przeciwpancerna – 44 ludzi, 18 rusznic przeciwpancernych 14,5mm,
1 bateria artylerii przeciwpancernej – 52 ludzi, 4 działa 76,2mm,
1 kompania karabinów przeciwlotniczych – 48 ludzi, 9 przeciwlotniczych 12,7mm,
tyły – 125 ludzi,
pluton medyczny – 14 ludzi.

Kolejne strony książki dotyczą operacji armii sowieckiej przeprowadzonych w 1944 r. Bardzo krótko opisano operacje: lwowsko-sandomierską, jassy-kiszyniowską, nadbałtycką, wschodnio-karpacką, belgradzką.

Na stronie 117 przedstawiono strukturę pułku pancernego w 1944 r. W lutym 1944 weszła w życie nowa organizacja pułku pancernego nr 010/463 i 010/464, który składał się z dowództwa pułku (1 T-34), 2 kompanii czołgów (10 T-34), plutonu rozpoznawczego, plutonu remontowego, plutonu transportowego i punktu pomocy medycznej. Dla brygad zmechanizowanych powstały pułki pancerne nr 010/465, w którego skład wchodziło 35 czołgów T-34.

Na stronie 122 przedstawiono ciężki pułk dział samobieżnych, tyle że etat dział samobieżnych SU-122 nr 010/453 został przyjęty już w 1943. Pułk liczył 255 ludzi i składał się z plutonu dowodzenia (czołg T-34, samochód pancerny BA-64), 4 baterii dział po 4 maszyny oraz plutonów remontowego i transportowego.

Ostatnie operacje Armii Czerwonej w Europie, czyli Wisła-Odra, bałkańska oraz berlińska też nie grzeszą nadmiarem informacji, lecz umieszczono tu strukturę brygady lekkich dział samobieżnych (3 kompanie po 1 T-70, 5 baterii po 4 działa) i wykaz jednostek pancernych na Węgrzech w marcu 1945.

W rozdziale dotyczącym operacji berlińskiej przedstawiono siły korpusów pancernego i zmechanizowanego oraz wykaz jednostek pancernych w kwietniu 1945 frontów 1 Białoruskiego oraz 1 Ukraińskiego. Ostatni rozdział dotyczy działań ofensywnych na Dalekim Wschodzie i jest to najlepiej napisany fragment dot. walk Armii Czerwonej.

Końcowa część książki to aneksy, w których przedstawiono rozwój katiusz, ponadto w tabeli pokazano ile i jaki sprzęt pancerny dostarczyli alianci w ramach Land-Lease, krótko opisano ciągniki gąsienicowe, w tabelkach pokazano składy dywizji pancernych w czerwcu 1941 oraz liczebność sowieckich sił pancernych w danych operacjach, a także produkcję wozów bojowych.

Podsumowując, książka jest ładnie wydana, ale pełna błędów i skrótów, które obniżają bardzo jej wartość. A struktury, w których praktycznie nie ma nic poza pojazdami różnych typów, nie podając innego uzbrojenia, czynią ją niepełną. Dodatkowo nie umieszczono licznych struktur organizacyjnych jakie zostały w czasie wojny przyjęte w RKKA.

Autor: Jacek Domański

Opublikowano 15.12.2011 r.

Poprawiony: niedziela, 24 listopada 2019 09:33