Informacje o książce
Autor: John Toland
Tłumaczenie: Zbigniew Kościuk
Wydawca: Bellona
Rok wydania: 2021
Stron: 1120
Wymiary: 23,5 x 16,5 x 5 cm
Oprawa: miękka
ISBN: 978-83-11-16276-1

Recenzja
Publikacji dotyczących Adolfa Hitlera powstało wiele, jednak książek, które możemy zakwalifikować jako kompletne biografie, okazuje się być zdecydowanie mniej. Tych zasługujących na uznanie wskazać można kilka. Do tego grona zaliczane bywa również dzieło Johna Tolanda, wydane po raz pierwszy w 1976 roku. Przyjrzymy mu się z bliska.

John Toland (1912-2004) był amerykańskim pisarzem zajmującym się głównie historią w wydaniu popularnonaukowym. W swoim dorobku oprócz biografii wodza III Rzeszy ma książki poświęcone wojnie w Korei 1950-1953, I wojnie światowej (zasadniczo tylko rok 1918), a także działaniom na Pacyfiku podczas II wojny światowej. W ramach tematyki drugowojennej została również wydana publikacja poświęcona historii Japonii podczas II wojny światowej – w Polsce ukazała się nakładem wydawnictwa Napoleon V, w dwóch tomach, jako: Wschodzące słońce. Schyłek i upadek Cesarstwa Japonii 1936-1945. Toland zawarł w niej japońską perspektywę i został uhonorowany Nagrodą Pulitzera.

Cała zawartość została podzielona w układzie chronologicznym na dziewięć części, w ramach których umieszczono główne rozdziały. Do tego dochodzą prolog i epilog. Ponadto na końcu książki znalazły się: glosariusz, bibliografia oraz przypisy i indeks (osób i miejsc). Już teraz należy zaznaczyć, że dzieło Tolanda kładzie szczególny nacisk na wspomnienia i zeznania osób, które znały Adolfa Hitlera. Autor bazował na setkach wywiadów (zostały one pierwotnie nagrane) z osobami z najbliższego otoczenia Führera. Wśród nich znajdowali się adiutanci, sekretarki, żołnierze, architekci i dowódcy wojskowi oraz znajomi z młodości, a także krewni. Tutaj od razu bardzo ważna rzecz. Autor weryfikował na bieżąco różne relacje oraz informacje od różnych ludzi i starał się je zaprezentować w treści. W ten sposób czytelnik może poznać odmienne punkty widzenia na to samo wydarzenie.

Nie zamierzam rozpisywać się o tym czego dotyczą poszczególne części i rozdziały. Czytelnik będzie miał okazję zapoznać się ze wszystkimi najważniejszymi wydarzeniami w życiu Hitlera, zarówno w sferze prywatnej, jak i politycznej. Dla mnie najciekawsza była część pierwsza dotycząca m.in. przodków Adolfa Hitlera oraz czasów jego dzieciństwa aż po wczesną dorosłość. Autor już od samego początku swojego dzieła wręcz w magnetyczny sposób przyciąga czytelnika. Niezwykłe są wywody odnośnie pochodzenia przodków wodza III Rzeszy. Jego ojciec Alois był nieślubnym dzieckiem, a kandydatów na to kto był jego ojcem (czyli dziadkiem Adolfa) mamy kilku, wśród nich najbardziej kontrowersyjnego – pewnego Żyda z Grazu. Z kolei wcześniejsi przodkowie Hitlera mieli pochodzić z Moraw, skąd przenieśli się do Austrii. W dalszych rozdziałach po kolei poznajemy historię młodego Adolfa, okoliczności jego przeprowadzki do Wiednia, biedę oraz migrację do Monachium, gdzie latem 1914 roku zastał go wybuch upragnionej wojny.

Dalsze części prezentują poszczególne okresy życia Adolfa Hitlera. Poznajemy początki jego działalności politycznej, okoliczności puczu monachijskiego, pobyt w więzieniu w Landsbergu i pracę nad Mein Kampf. Nie mogło zabraknąć opisów dojścia do władzy przez NSDAP, a także m.in. czystki wewnątrz partii nazistowskiej – Nocy długich noży. Wiele opisów dotyczy najważniejszych przedsięwzięć dyplomatycznych, począwszy od rozmów monachijskich po spotkania Führera z Duce. Nie uświadczymy w publikacji jakichś bardziej szczegółowych opisów działań wojennych, bo nie jest to historia II wojny światowej sensu stricte. Autor odnosi się do nich ze względu na ich znaczący wpływ i oddziaływanie na samego Hitlera, jego otoczenie i ogólnie Niemcy. Oczywiście pod koniec publikacji nie zabrakło opisów poświęconych ostatnim dniom i upadkowi wodza.

Przyznam, że nie czytałem dotąd innych biografii dyktatora III Rzeszy, jednak z rozmów ze znajomymi a także z licznych recenzji wiem, iż tych najbardziej wartościowych jest zaledwie kilka. Biorąc za punkt odniesienia znane mi biografie różnych postaci historycznych i sam zamysł takiej publikacji, w moim odczuciu dzieło Johna Tolanda zasługuje na uznanie. Czyta się je bardzo dobrze, co przy ponad 1000 stron tekstu ma duże znaczenie. Książka nie jest nudna i „wciąga”. Należy też w tym miejscu pochwalić tłumacza. W tej kwestii nie mam żadnych uwag. Również samo wydanie stoi ogólnie na bardzo dobrym poziomie. Przy tak dużej objętości miałem wrażenie, że ilość literówek jest znikoma. W książce trafimy na kilka dość schematycznych map i dwie wkładki z fotografiami, które nieco urozmaicają treść. W kwestii tytułu, w anglojęzycznym oryginale brzmi on Adolf Hitler: The Definitive Biography, więc dwa ostatnie słowa należałoby tłumaczyć jako „ostateczna biografia”. Polska wersja tytułu nie jest wierna oryginałowi, jednak nie uważam, aby była zła, a samo słowo „reportaż” wydaje się przez pryzmat całej lektury dość trafne.

Najbardziej podobał mi się w książce pasjonujący opis korzeni rodzinnych i czasów młodości jej głównego bohatera. Mam wrażenie, że autor nie mógł z tych kwestii wycisnąć nic więcej. Z kolei w dalszej części pracy z czasem powoli da się wyczuć, że o danym okresie na pewno dałoby się napisać coś więcej. Jeśli chodzi o późniejsze losy Hitlera, to tutaj również znajdziemy ciekawsze i niekiedy zaskakujące momenty. Lektura książki uświadamia, że Adolf Hitler w swojej politycznej karierze (szczególnie w jej początkach) często w ważnych momentach wykazywał się wręcz brakiem zdecydowania. Co znamienne, wtedy nieraz okazywało się, że dany problem rozwiązywał się sam, ale na pewno sprzyjało zarówno Hitlerowi, jak i jego ruchowi polityczno-ideologicznemu sporo szczęścia. Zdarzają się w książce jednak momenty, w których główny bohater jest odsunięty na dalszy plan, np. fragmenty dotyczące Himmlera i kwestii ostatecznego rozwiązania. Miałem wrażenie, że bardzo dużo miejsca poświęcił autor również opisowi okoliczności zamachu z 20 lipca 1944 roku, gdzie osoba Hitlera także schodzi na bok na rzecz dość szczegółowych przedstawień niemieckiej opozycji. Z drugiej strony, nie ma się co dziwić, że John Toland poświęcił tyle miejsca zagadnieniom, które są nieodzownie związane z wodzem III Rzeszy. Na koniec jeszcze jedna kwestia. Na skrzydle tylnej okładki wyczytałem, że największy zarzut wobec tej publikacji, polegający na braku zdecydowanych ocen, w istocie stanowi jej zaletę. Zgadzam się z tym stwierdzeniem w zupełności.

Ze względu na kolosalne rozmiary niniejsza publikacja może budzić pewne obawy i na pewno nie jest to pozycja dla każdego. Sama lektura zazwyczaj będzie znacznie rozłożona w czasie. Warto jednak podjąć wyzwanie, jakie niesie z sobą jej objętość, sięgnąć po nią i poznać historię Adolfa Hitlera od samego początku do końca. Sądzę, że wielu czytelników niejednokrotnie natrafi na wydarzenia, o których dotąd nie słyszało. Z kolei pasjonatom historii II wojny światowej pozwoli uzupełnić wiedzę o wodzu III Rzeszy. Ta książka jest też dobrą alternatywą dla dziesiątków dokumentów audiowizualnych poświęconych III Rzeszy i jej dyktatorowi. Niejeden z nich oglądałem i niestety często trafia się na takie, które bazują jedynie na sensacji i przekazują zadziwiające informacje, niemające żadnego oparcia w faktach. Bardzo polecam wszystkim dzieło Johna Tolanda, tak ze względu na jego walory literackie, jak i historyczne.

Autor: Andrzej Zyśko

Opublikowano 19.01.2023 r.