Informacje o książce
Autor: Cezary Namirski
Wydawca: Inforteditions
Seria: Pola Bitew
Rok wydania: 2021
Stron: 92
Wymiary: 23,5 x 16,4 x 0,6 cm
Oprawa: miękka
ISBN: 978-83-65982-90-2

Recenzja
W 908 roku Irlandia stała się świadkiem wojny, której stawką był tytuł arcykróla (ard rí) i symboliczne zwierzchnictwo nad wyspą. Posiadacz tego tytułu, Flann Sinna z południowej gałęzi dynastii Uí Néill, wydawał się być faworytem konfliktu. Posiadał liczniejszych sojuszników lecz ich armie musiały zdążyć połączyć się przed starciem. Jego przeciwnik, władający w Munster król-biskup i późniejszy święty Cormac mac Cuilennáin, decydował o miejscu i czasie bitwy, a po zakończonej sukcesem kampanii poprzedniego roku jego szanse wydawały się być większymi niż w były w rzeczywistości. Osiągnięte dzięki podjęciu energicznych działań zwycięstwo, choć całkowite, pozwoliło arcykrólowi Irlandii umocnić swą władzę tylko na kilka lat (głównie przez opozycję wewnątrz jego własnej dynastii), zmieniło jednak zupełnie układ sił na południowym zachodzie wyspy. Zapoczątkowany przez bitwę kryzys trwał tam kilkadziesiąt lat, lecz to on właśnie pozwolił przejąć władzę nad królestwem dynastii Dál Cais. Sto lat później jej przedstawiciel, Brian Boru, zrealizował marzenie królów, którzy starli się pod Ballaghmoon, zostając na krótko niekwestionowanym władcą całej Irlandii.

Cezary Namirski jest archeologiem, uzyskał doktorat podczas studiów w Wielkiej Brytanii. Jego zainteresowania są bardzo szerokie zarówno geograficznie jak i chronologicznie – publikacje jego autorstwa dotyczą pradziejów wysp Morza Śródziemnego i Wysp Brytyjskich od epoki brązu aż do późnego średniowiecza. Zajmuje się również historią sztuki i najazdami wikingów, co widać w omawianej monografii. Poświęcone im fragmenty nie zajmują jednak zbyt wiele miejsca i nie zaburzają narracji, lecz wzbogacają ją o cenne szczegóły. Archeologiczne wykształcenie zdaje się być wręcz nieodzownym dla przeprowadzenia dogłębnej analizy konfliktu z czasów, których źródła historyczne nie opisują w dostateczny sposób.

Książka podzielona została na siedem głównych rozdziałów. Długie wprowadzenie jest konieczne dla przedstawienia kontekstu omawianych wydarzeń, tym bardziej, że zasady rządzące średniowiecznym irlandzkim społeczeństwem różniły się znacznie od tego, do czego przyzwyczaił się czytelnik zaznajomiony lepiej z realiami Europy kontynentalnej. Pierwsze dwa rozdziały dotyczą struktury społecznej, prawa i polityki we wczesnym średniowieczu oraz ówczesnej sztuki wojennej. Trzeci przedstawia sytuację na południu wyspy, czyli na terenach zajmowanych przez królestwo św. Cormaca i jego sojuszników oraz Leinster – ostatnich sprzymierzeńców Flanna Sinny w regionie. Opisując wydarzenia bezpośrednio poprzedzające bitwę autor pokazuje przebieg początku konfliktu i pozwala dobrze zrozumieć cele i szanse władców rywalizujących o panowanie nad Irlandią. Bardziej szczegółowo niż pozostałe omówione zostały dynastie i regiony najistotniejsze z perspektywy historii, będącej głównym tematem pracy. Dzięki temu łatwiej przebrnąć przez gąszcz obco brzmiących nazw i skoncentrować się na tym co najważniejsze. Poza tym, kilka opisanych w ten sposób zagadnień przedstawionych zostało porównywalnie lub nawet dokładniej niż w dostępnych w Polsce i za granicą syntezach poświęconych historii Irlandii, choć stanowią tylko tło wydarzeń, na których skupia się autor niniejszej książki.

Bardzo ciekawe są dwa rozdziały biograficzne przedstawiające życie i dokonania wodzów armii, które starły się pod Ballaghmoon. Zarówno arcykról, jak i święty król-biskup byli nietuzinkowymi postaciami, pokazanie prowadzonej przez nich przez lata polityki i wojen, które stoczyli, pozwala ocenić ich charakter, ambicje i zdolności. Wiele mówią o nich również inne, niezwiązane z talentami militarnymi szczegóły – relacje panujące między członkami ich dynastii, ich patronat wobec Kościoła i artystów, sposoby budowania swojego wizerunku. Wszystko to znajduje się w omawianej pracy i przytaczanych w niej źródłach. Dokładny na tyle, na ile to możliwe opis przywódców przywołuje na myśl prace dotyczące wojen epoki nowożytnej, w których zazwyczaj porównuje się osobowość oraz sposób myślenia wodzów, mimo że ich autorzy czerpią zwykle z liczniejszych i dokładniejszych relacji. Choć imiona i nazwy dynastii są często trudne do zapamiętania dla niemówiących po irlandzku czytelników, wielką pomocą okazują się tabele wymieniające najważniejsze postaci. Zestawienie władców kilku najistotniejszych z perspektywy pracy królestw pokazuje, którzy z nich byli sobie współcześni, a zebranie w jednym miejscu imion wodzów biorących udział w bitwie pod Ballaghmoon (i zaznaczenie które źródła ich wymieniają) pomaga przypomnieć sobie najważniejsze spośród bardzo licznych postaci pojawiających się na kartach książki.

Dopiero przedostatni rozdział opisuje przebieg bitwy. Okazuje się on dosyć krótki, lecz nie jest to winą autora, a czasów będących tematem książki. Nie istnieją dokładne opisy starcia pochodzące z epoki: są to albo krótkie wzmianki, często niedokładnie podające nie tylko liczebność sił, ale i datę wydarzenia, albo teksty mające przedstawić jego uczestników w dobrym lub złym świetle, nie zaś opisać wiernie ich konflikt. Średniowiecznych historiografów interesowały często bardziej towarzyszące wyprawom wojennym niezwykłe wydarzenia oraz gesty i słowa wodzów, mimo tego jednak autorowi udało się wyciągnąć z ich dzieł wszystko co tylko było możliwe. Bardzo cenne wydaje się jednak przede wszystkim samo omówienie tylu tekstów źródłowych – nie tylko pozwala to zobaczyć jak bitwę widzieli jej współcześni, ale i ułatwia poszukiwania zainteresowanym historią zawartą w kronikach.

Tam, gdzie to możliwe, autor uzupełnia braki w przekazach źródłami archeologicznymi. Dzięki wykształceniu i zainteresowaniom czyni to bardzo kompetentnie. Źródła te umożliwiają między innymi rekonstrukcję uzbrojenia walczących stron, w czym pomagają też nieco zachowane do dziś ówczesne dzieła sztuki. Są pomocne również dla badań nad innymi poruszonymi przez autora zagadnieniami, na przykład strukturą społeczną i władzą królewską w średniowiecznej Irlandii. Najwięcej jednak da się powiedzieć na ich podstawie o fortyfikacjach, które zachowują się najlepiej (i często w niezmienionym kontekście), a ich interpretacja jest najłatwiejsza. Opis poszczególnych rodzajów umocnień stoi na wysokim poziomie, szczególnie jak na pracę, która tylko pobocznie podejmuje ten temat.

Ostatni rozdział, choć krótki, dobrze ukazuje wpływ bitwy na późniejsze dzieje wyspy. Dzięki niemu czytelnik może zapoznać się z losami zwycięzcy i rodzin obu wrogich władców, na które bitwa wywarła niemały wpływ. Poza omówieniem kilku następujących po niej lat niejako z ludzkiej perspektywy, autor przedstawia zmiany w sytuacji politycznej, upadek jednych dynastii i wzrost potęgi innych, łącząc wszystko z zakończoną pod Ballaghmoon wojną arcykróla Flanna z królem Munsteru. Dalekie echa konfliktu pobrzmiewały jeszcze sto lat po jego zakończeniu, a dzięki kultowi, którym otoczono św. Cormaca i sztuce, pamięć o wydarzeniach 908 roku przetrwała znacznie dłużej. Dzięki szerokiemu ujęciu tematu, wszystko to można znaleźć w omawianej pracy.

Inaczej niż w książkach dotyczących bitew stoczonych w mniej zamierzchłych czasach, mapy są tu znacznie mniej dokładne i nie mają dużego znaczenia. Tekst ożywiają ilustracje przedstawiające wczesnośredniowieczne zabytki archeologiczne i fortyfikacje, dając wyobrażenie o sposobach prowadzenia wojny, oraz upamiętnienia najważniejszych postaci biorących udział w tytułowej bitwie. Mapy służą przede wszystkim zobrazowaniu sytuacji politycznej; bazując na samych opisach niezwykle trudno byłoby zrozumieć konflikty i sojusze licznych dynastii bez dobrej znajomości geografii historycznej Irlandii. Przedstawiają najważniejsze miejsca i dynastie wspomniane w tekście, podając potrzebne czytelnikowi informacje, dokładnie te, których potrzebuje. Ze względu na charakter źródeł niemożliwe jest sporządzenie dokładnego schematu przebiegu starcia, dlatego przygotowane przez autora plany pomagają jedynie wyobrazić sobie pole bitwy i umiejscowić na nim przywódców walczących stron. Niemniej jednak są bardzo odpowiednim dodatkiem w książce wydanej w serii noszącej tytuł Pola Bitew. Ilustracje, mapy i tabele nie zostały na szczęście wydzielone jako dodatek, dzięki czemu znajdują się zawsze przy fragmentach tekstu, do których się odnoszą.

Krótkie angielskie streszczenie poprzedza bibliografię. Jest ona na tyle obszerna, by pozwolić czytelnikowi zapoznać się nie tylko z opracowaniami dotyczącymi samej bitwy i irlandzkich królestw, ale i z literaturą dotyczącą poszczególnych zagadnień związanych z historią i kulturą Wysp Brytyjskich. Są to na przykład symbolika kamiennych krzyży, średniowieczna struktura społeczna czy datowanie manuskryptów. Co szczególnie ważne dla zainteresowanych studiowaniem dziejów regionu, oddzielnie wymienione są opracowania i źródła. Do czytania wielu z nich wystarcza znajomość języka angielskiego, niektóre dostępne są nawet w internecie.

„Ballaghmoon 13 IX 908” jest książką podejmującą niemal zupełnie nieobecny w polskiej literaturze temat, co samo sobie stanowi wielką zaletę. Ze względu na brak dokładnych opisów z epoki, nawet w literaturze anglojęzycznej trudno znaleźć monografie dotyczące bitew stoczonych w średniowiecznej Irlandii (nie licząc słynnego starcia pod Clontarf). Jest to też powodem, dla którego w niniejszej pracy samej bitwy dotyczy tylko jeden rozdział. Dzięki temu jednak publikacja przedstawia dokładne tło historyczne konfliktu, przedstawia najważniejsze postaci, których decyzje do niego doprowadziły, i zmieniające się uwarunkowania polityczne w podobny sposób, w jaki robi to wiele książek o dobrze udokumentowanych nowożytnych wojnach. Jej wartość wynika głównie z umiejętności autora, który dla uzyskania najpełniejszego obrazu korzystał zarówno ze źródeł archeologicznych, jak i ze średniowiecznych roczników, kronik i innych dzieł literackich i sprawił w ten sposób, że czytelnicy zapoznają się ze znacznie szerszym tematem niż tylko ostatnia wyprawa wojenna świętego Cormaca.

Autor: Grzegorz Barczewski

Opublikowano 18.11.2022 r.