Poczet książąt i księżnych mazowieckich

  • Drukuj

Informacje o książce
Autor: Janusz Grabowski
Wydawca: Avalon
Rok wydania: 2019
Stron: 423
Wymiary: 24,1 x 16,1 x 2,4 cm
Oprawa: twarda
ISBN: 978-83-7730-387-0

Recenzja
Mazowsze było jedną z tych dzielnic, które nie od razu znalazły się w ramach odtworzonego przez Władysława Łokietka Królestwa Polskiego. Po okresie pozostawania w zależności lennej od królów polskich ostatecznie zostało włączone do Korony w 1526 r. Zanim to nastąpiło przez kilka wieków nad ziemiami tej dzielnicy władzę sprawowała gałąź dynastii Piastów wywodząca się od księcia Konrada I Mazowieckiego, młodszego syna Kazimierza II Sprawiedliwego. Jej właśnie poświęcona jest książka Janusza Grabowskiego „Poczet książąt i księżnych mazowieckich”.

Recenzowana pozycja stanowi zbiór 50 biogramów książąt i księżnych mazowieckich. Autor opisał najważniejszych w jego ocenie przedstawicieli Piastów mazowieckich. Najliczniejszą grupę stanowią książęta samodzielnie sprawujący władzę. Pominięci zostali przede wszystkim ci, którzy zmarli w bardzo młodym wieku i o których brak informacji źródłowych. Aż 19 biogramów poświęcono księżnym. Znalazło się tu wiele wybitnych postaci. Jedną z tych, które odegrały największą rolę w dziejach, była Cymbarka (ok. 1396/1397 – 1429), córka Siemowita IV, wydana w 1412 r. za księcia Austrii Ernesta Żelaznego, zwana „matką Habsburgów”. Autor pisze także o trzech członkach dynastii, którzy oddali się karierze kościelnej. Spośród nich najbardziej znaczącym był z pewnością Aleksander, biskup trydencki i kardynał (1394/1395 – 1444), pochowany w katedrze św. Stefana w Wiedniu. Nie zapomina również autor o książętach, którzy odegrali pewną rolę, ale zmarli wcześniej niż ich panujący ojcowie. Na plan pierwszy wysuwają się tu synowie wyjątkowo długowiecznego księcia Janusza I Starszego (1346 – 1429) – Janusz Młodszy (ok. 1379 – 1422) i Bolesław Januszowic (1382/1383 – 1423/1424). Nie dane im było przeżyć ojca, w związku z tym nigdy nie objęli samodzielnych rządów, ale władali wydzielonymi częściami księstwa.

Biogramy są zazwyczaj kilkustronicowe. Wyjątkowo przekraczają 10 stron. Zdarza się, że autor pozwala sobie na szersze opisy, a także cytowanie źródeł. Jedną z najciekawszych wzmianek źródłowych jest krótki opis karmienia papugi, pochodzący z „Metryki Księstwa Mazowieckiego”. Ptaka otrzymał w darze książę Janusz I Starszy. Zamieszkiwał na zamku książęcym w Warszawie w jednej z komnat Wieży Wielkiej. Najdłuższych biogramów doczekali się Konrad I Mazowiecki, Siemowit III, Janusz I Starszy, Siemowit IV, Konrad III Rudy, Janusz II i Janusz III. Czterej pierwsi byli bez wątpienia wybitnymi bądź na tyle długowiecznymi władcami, że należało im poświęcić więcej miejsca. O Konradzie III Rudym (1447/1448 – 1503) mógł autor więcej napisać między innymi za sprawą jego niezbyt dobrych relacji z rajcami Starej Warszawy, którzy w decydującym momencie jego panowania zatrzasnęli przed nim bramy, gdy chciał w 1488 r. objąć miasto we władanie po śmierci księcia Bolesława V. W przypadku Janusza II (1454/1455 – 1495) autor wykorzystał źródło w postaci jego księgi skarbowej by szerzej opisać działalność gospodarczo-finansową księcia i dwór książęcy, w tym niektórych jego urzędników, w schyłkowym okresie istnienia księstwa mazowieckiego. Również nad krótkim panowaniem Janusza III (1502 – 1526) autor pochylił się nieco bardziej niż nad innymi, jako że był on ostatnim Piastem władającym na Mazowszu, a jego nagła śmierć w młodym wieku skłaniała niegdyś do różnych spekulacji. Jedną z najciekawszych i bez wątpienia wartych wspomnienia postaci, które nie doczekały się tak obszernych biogramów, jest Bolesław Jerzy II Trojdenowic (1309/1310 – 1340), ostatni władca Rusi Czerwonej. W powszechnej świadomości nie łączy się go z Piastami mazowieckimi, tymczasem był jednym z nich.

Książka ma układ chronologiczny. Pozwala to łatwo wyszukiwać informacje o interesującym nas władcy. Dodatkowo na końcu zamieszczono spis wszystkich książąt, a także 10 tablic genealogicznych oraz indeks osobowy i miejscowości. Wśród dodatków znajdziemy również dwie niewielkie mapki. Dzięki temu książka może spełniać rolę encyklopedii. Przy czym same biogramy są nieco dłuższe niż noty biograficzne występujące w słownikach czy encyklopediach, ale jednocześnie nie na tyle obszerne, by nie można było się po nich sprawnie poruszać. Spośród zagadnień szczegółowych, odniosłem wrażenie, że autor przywiązuje stosunkowo dużą wagę do analizy książęcych pieczęci. Warto w tym miejscu także wspomnieć, że książka jest pozbawiona przypisów, natomiast do każdego biogramu dołączono wykaz literatury i źródeł. Ponadto na końcu zawarto pełną bibliografię.

Niezależnie od walorów encyklopedycznych i wynikającego z charakteru publikacji rozdrobnienia przedstawianej tematyki, książka oferuje nam także syntetyczne ujęcie dziejów Mazowsza. I tak, czytając biogramy kolejnych księżnych mazowieckich, uświadamiamy sobie jak głębokie były związki władców Mazowsza z książętami ruskimi, a później litewskimi. Do tego polityka matrymonialna Piastów mazowieckich się nie ograniczała, ale liczba małżeństw z Litwinkami uderza. Widać to dzięki nagromadzeniu w jednym miejscu biogramów nie tylko książąt, ale i księżnych. Dłuższy horyzont czasowy książki pozwala też lepiej poznać punkt widzenia książąt mazowieckich i ich stosunek do idei zjednoczenia Królestwa Polskiego. Obserwujemy jak na przestrzeni dwóch stuleci układały się relacje władców Mazowsza z królami polskimi i meandry prowadzonej przez nich polityki. Pozwala to także właściwie ocenić to co wydarzyło się w roku 1526, kiedy po śmierci Janusza III ostatnią część władztwa Piastów mazowieckich włączono do Korony. Dość wspomnieć, że już w XVI wieku o przedwczesną śmierć ostatnich książąt oskarżano królową Bonę. Tymczasem przyjrzenie się uważniej temu jak były ukształtowane stosunki lenne między królem polskim a poszczególnymi książętami mazowieckimi dowodzi, że w tych warunkach Mazowsze wcześniej czy później stałoby się częścią Królestwa Polskiego. Autor uwypukla tu zwłaszcza działania Jana Olbrachta, który bliski był przejęcia we władanie królów polskich większości ziem mazowieckich już u schyłku XV wieku. Gdybym miał doszukiwać się jakichś wad książki, to zdarza się, że autor opisuje te same wydarzenia w biogramach najpierw księcia, a potem jego żony i niekiedy dzieci, przez co pojawiają się powtórzenia. Wobec przyjętej koncepcji publikacji do pewnego stopnia jest to jednak nieuniknione.

Od strony wydawniczej książka wypada dobrze. Warto pochwalić dobór historycznych ilustracji i zdjęć różnego rodzaju pieczęci i dokumentów, a także budowli oraz innych zabytków, zarówno na okładce, jak i wewnątrz publikacji. Elementy graficzne w środku są co prawda czarno-białe, ale czytelne. Autor nie stroni też w kilku miejscach od sięgania do historii sztuki. Zaletę książki stanowi niewątpliwie czytelny, przejrzysty układ całości. Niestety muszę również wspomnieć, że w tekście zdarzają się literówki. Nie są one dojmujące i nie wpływają znacząco na odbiór całości, ale nie jest to zjawisko na tyle marginalne, bym mógł je pominąć.

Podsumowując, ciekawie, dobrze napisana książka. W większości z powodzeniem łączy w sobie dwie niełatwe do pogodzenia cechy: leksykonu i dzieła zawierającego pewne myśli przewodnie, stawiającego sobie ambicję przedstawienia dziejów książąt i księżnych mazowieckich w ujęciu syntetycznym. Odnoszę wrażenie, że w tej drugiej, mniej oczywistej roli wypada nawet lepiej. Szczególnie polecam ją wszystkim interesującym się historią średniowiecza, w tym zwłaszcza średniowiecznego i wczesnonowożytnego Mazowsza. Będzie także wartościową pozycją dla varsavianistów.

Autor: Raleen

Opublikowano 13.11. 2019 r.