Pełny tytuł: Nauka wojowania jazdy wspólnie z artylleryą konną, Wyjątek przetłumaczony z Dzieła w Niemieckim języku przez Majora Deckera napisanego przez J. K. Kapitana Artylleryi Konney Polskiey

I. Skład Mechaniczny Artylleryi Konney

a. PODZIAŁ
1. Chociaż w ogólności, Artyllerya konna większey części Mocarstw Europejskich, iest uzbroiona w działa lekkie wyłącznie, w niektórych iednakże, z powodu wagomiaru dział których używa, można ią rozdzielić na ciężką i lekką, iak np. w Rossyi i Angli, co właśnie i w Polskiey też Konney Artylleryi ma mieysce.

b. BROŃ
2. Właściwą broń Artylleryi konney, stanowią iey działa; dla zabezpieczenia iey zaś w nadzwyczaynych przypadkach, każdy żołnierz iest uzbroiony pałaszem i pistoletami.

Działa ciężkie, nazwane pozycyinemi, Artylleryi konney Polskiey, są Jednorogi 1/2 pudowe, z których strzelaią się Granaty ważące 1/2 puda czyli 20 funtów. Lekkiey konney Artylleryi zaś, Armaty są 6 funtowe strzelaiące kulą 6 funtów ważącą, a Jednorogi 1/4 pudowe, których Granat waży 1/4 puda czyli 10 funtów.

3. Łoża pod Armaty i Jednorogi, składaią się z dwóch bali dębowych ścianami Łoża nazwanych, połączonych z przodu, w środku i na końcu czterema dębowymi podobnież szponami, przez które przechodzą wskroś, spaiaiące ściany żelazne sierdzenie – ściany te w końcu swym nazwanym ogonem, są zaokrąglone od spodu, do ułatwienia posuwania ich się po ziemi; okute wzdłuż i poprzek żelaznemi pasami dla powiększenia ich mocy, nakoniec opatrzone rozmaitemi innemi okowami, służącemi do celowania działa, przypinania potrzebnych do usługi iego narzędzi, zakładania przedłużnicy, szelek i połączenia łoża z przodkarą. Łoża nie powinny bydź zbyt lekkie, gdyż łatwoby się ruynowały; przy wystrzale zanadtoby odskakiwały; zbyt ciężkie iednakże bydź nie mogą, gdyż z trudnością dźwignąćby przychodziło.

Każde łoże ma oś drewnianą i dwa koła; pomiędzy ścianami iego na średnich szponach, umieszczoną iest silnia celownicza, to iest klin podnoszący i opuszczaiący działo stosownie do potrzeby, za pomocą szruby żelazney z korbą. Z tyłu silni zaś, nieco ku ogonowi, u łóż pod Armaty 6 funtowe i Jednorogi 1/4 pudowe, osadzoną iest pomiędzy ścianami nie wielka skrzynka, wiekiem blachą żelazną obitem pokryta, służąca do zachowania niektórych drobnych przedmiotów i kilku naboiów.

W szponie osadzoney w części łoża nazwaney ogonem, które od mieysca tego ogonową się zowie, wyrznięta iest okrągła okiem nazwana dziura, która dla przewiezienia działa, łoże zakłada się na sworzeń żelazny, w nasadzie przodkary osadzony.

4. Przodkara, iak to nazwisko iey oznacza, iest przednią częścią łoża, podobnież z osi z dwoma kołami, w którey są osadzone sznice i dyszel złożona, i służy do przewożenia działa na łożu.

Na tylney części sznic, osadzony iest wypukły nasad, a w nim sworzeń żelazny. Że zaś środek tego sworznia znayduie się z tyłu, gdy u innych wozów takowy iak wiadomo na samey iest osi, osadzenie przeto sworznia tymi sposobami, iest wprawdzie wadliwe i powiększa ciężar w przewożeniu; lecz z powodu skrzynki którą na przodkarze umieścić potrzeba, innego mieysca dać mu nie można, tem bardziey, iż takie sworznia osadzenie zawracanie ułatwia. Po zaprzodkowaniu, łoże przytwierdza się do przodkary za pomocą znayduiącego się przy iego ogonie łańcucha werblikiem, który niedozwala, by w nagłych na nierównym gruncie poruszeniach, łoże ze sworznia zeskoczyło.

Skrzynka przodkarowa na koniec, iest przytwierdzoną na samey osi, lecz cokolwiek ku przodowi sznic, dla utrzymania równowagi między przodkarą i łożem, i służy do zachowania nabojów. Z przodu tey skrzynki, na sznicach, iest barka z osadzonymi na niey Angielskimi szrubami, za które postronki koni dyszlowych się zakładaią; przodkarę zaś konie zaprzągaią się w unesy na końcu dyszla zawieszone.

5. Z powodu iż cały komplet przeznaczonych na działo nabojów, w samey tylko skrzynce przodkarowey pomieszczonym bydź nie może, do przewożenia ich przeto używaią się osobne wozy naboiowemi zwane, to iest: skrzynie z wiekiem, blachą żelazną pokrytem, osadzone na dwóch kołach. Skrzynie te, iednakowey do każdego działa wielkości, różnią się iedynie wielkością przegród wewnętrzney ich skrzynki, które stosownie do wielkości nabojów, bywaią większe lub mnieysze.

6. Ponieważ każda Artyllerya przymuszoną iest wozić ze sobą rozmaite przedmioty zapaśne, którychby w przypadku potrzeby, w każdem mieyscu na zastąpienie zepsutych użyć mogła, i konna Artyllerya przeto, prowadzi ze sobą oprócz łóż zapaśnych, inne ieszcze pod zapasy i narzędzia rzemieślnicze umyślnie zbudowane wozy; a dla postawienia iey w możności wykorzystania bez obcey pomocy wszelkich około materyału swego reperacyi, co właśnie iest zaletą każdey do praktyczney w polu służby przeznaczoney Artylleryi, każda Batterya prowadzi także ze sobą kuźnię polową na dwóch kołach, którey do robót kowalskich używa.

c. AMUNICYA
Nabóy Armaty 6 funtowey mieści 2 funty prochu Armatniego; który wsypywany w woreczek z rassy wełnianey uszyty, obwiązuie się na drewnianym wydrążonym wałku (szpiglu), w którym kula osadza się na smole. Urządzony tym sposobem ładunek z kulą i szpiglem, nazywa się nabojem z kulą.

Nabóy kartaczowy składa się z ładunka obeymuiącego tę samą ilość prochu, przywiązanego do puszki blaszaney, napełnioney kulkami żelaznemi. Kartacze są dwoiakie: na dalszą i bliższą odległość. Kartacze na dalszą odległość obeymuią mnieyszą ilość kul większych, na bliższą zaś większą ilość kul mnieyszych. Spód puszki kartaczowey, stanowi krążek z żelaza kutego spodkiem nazwany, i służy do nadania kartaczowi większey siły i umnieyszenia ich rozpościerania się będąc wystrzelonymi; z wierzchu zaś puszka iest zamkniętą krążkiem z blachy żelazney zrobionym nazywanym denkiem, które iest cieńsze od spodka.

8. Granat 1/2 pudowy nabiaia się 1 funt; a 1/4 pudowy 66 zołotnikami prochu karabinowego. Proch ten zapala się od ognia zaprawy w zapalniku w oku granata osadzonym nabitey, i rozrywa granat w kawałki czerepami zwane. Zaprawa w zapalniku zaś, tak długo palić się powinna, do póki granat do zamierzonego celu nie doydzie przedmiotu, niepękaiąc bęcąc ieszcze w powietrzu, ani też zbyt długo po upadnięciu na ziemię. Należy przy tym sposobem granat osadza się tak iak kula w szpiglu, do którego przywiązuie się ładunek obeimuiący pod Granat 1/2 pudowy 4 funty, a pod 1/4 pudowy 2 funty prochu, który z powodu iż drobniey iest ziarnowanym, karabinowym się zowie.

Kartacze do Jednorogów są takie iak do Armat. Puszki na dalszą odległość obeymuią mniey, na bliższą zaś więcey kul żelaznych. Ładunek zawiera wyżey wymienioną ilość prochu, i przytwierdza się do puszki, sposobem mówiąc o Armatach wymienionym, tak iż całą różnicę pomiędzy nabojem kartaczowym do Armat a nabojem do Jednorogów, stanowi jedynie kształt samego ładunka, który do Armat wałkowy, a do Jednorogów, stosownie do komory tego działa stożkowy się robi.

Oprócz wyżey opisanych granatów i kartaczy, strzelaią się także z Jednorogów dla zapalenia iakiego przedmiotu, tak nazwane kule palące (brandkugle) to iest pociski wewnątrz wydrążone o trzech dziurach, palną zaprawą nabite. Pocisk ten osadza się tak iak granat na szpiglu, do którego przywiązuie się ładunek zawieraiący 2 funty prochu karabinowego.

9. Dla zapalenia nabitego w działo naboju, używaią się:
a) Przepalniczki; to iest rurki trzcinowe, massą prochową nabite, z osadzoną na iednym ich końcu miseczką z drzewa wytoczoną i mączką prochową wypełnioną. Rurki te powinny łatwo wchodzić w zapały; nie potrzebuią iednakże bydź tak długie by do samego dochodziły naboju; albowiem nabita w nich zaprawa rzuca mocny płomień ognia ku dołowi, który proch w ładunku zawarty zapala. Do zapalenia tych przepalniczków zaś używa się:
b) Lontu; to iest lekko ukręconego lnianego powrozu, około 1/2 cala grubego, w ługu z popiołu i niegaszonego wapna wygotowanego, którego 12 cali blizko przez półtory godziny tleć powinno. Oprócz tego dla prędszego ognia, zwłaszcza w czasie słoty, używaią się także do zapalenia naboju tak nazwane:
c) Świeczki, czyli rurki z papieru zrobione, nabite zaprawą która w wodzie nawet palić się powinna. Grubość ich robi się na 1/2 cala, a długość cali 13. Świeczka powinna palić się przez 5 do 6 minut.

10. Ilość nabojów prowadzonych w polu przy Batteryi, zowie się kompletem, składaiącym się na każdą Armatę 6 funtowę ze 140 nabojów z kulą, 20 nabojów z kartaczami dalszymi i 10 z bliższymi. Na każdy zaś Jednoróg z 80 nabojów z granatami, 10 z kulmi palącemi, 20 z kartaczami dalszemi i 10 z bliższemi. Komplet więc nabojów na Armatę 6 funtową wynosi 170, a na każdy iednoróg 120 nabojów. Na całą zatem Batteryą pozycyiną wypada 960, a na lekką 1160 nabojów* (* – oprócz tego na każdy iednoróg daie się po iedney świecącey kuli).

d. SKŁAD
11. Batterye konne, maią następuiący Artylleryczny materyał.

.......................................Pozycyina.............Lekka
Armat......................................--......................4
Jednorogów..........................8......................4
Wozów nabojowych...........24...................16
Wozów pod zapasy..............4......................3
Wozów pod narzędzia.........1......................1
Łóż zapasowych...................2......................2
Kuźni polowych....................1......................1
Ogółem wozów...................40...................31

Działa pozycyine, są zaprzężone w 8, a lekkie w 4 konie. Wszystkie zaś wozy nabojowe, pod zapasy i narzędzia w 3, łoża zapaśne pozycyine w 4, a lekkie i kuźnie polowe w 2 konie. Oprócz tego każda Batterya ma kilka koni rezerwowych zaprzężnych.

Każde działo pozycyine iest powożone przez 4, a lekkie przez 2 Żołnierzy; wozy nabojowe przez 1. Do usługi zaś, każde działo pozycyine potrzebuie 2 Podofficerów i 13 Żołnierzy, a lekkie 2 Podofficerów i 10 Żołnierzy.

Dwa działa to iest Jednorogi lub Jednorogi i Armata składaią Plóton prowadzony przez Officera. Oprócz tego Batterya dzieli się na dwie pół-batterye od 4ch dział każda. Odstęp pomiędzy działami pozycyinemi tak boiowy iako też w poruszeniach, powinien bydź zawsze 30, a pomiędzy lekkiemi 20 kroków, i w nadzyczaynych tylko przypadkach zmnieyszonym lub powiększonym bydź może.

Jeden rząd wozów nabojowych, czy to w boju czyli też w poruszeniach, powinien zawsze bydź o 50 kroków za Batteryą, każdy za działem do którego należy. Reszta zaś wozów tak nabojowych iako też i innych, zostawia się w tyle, zewnątrz obniosłości wystrzałów, zawsze iednak w należytym mieyscu, by w potrzebie łatwo znalezionymi bydź mogły.

12. Podział Batteryi na Plótony, robi takową nadzwyczaynie ruchomą z powodu iż każdy Plóton formuie regularny prawie czworobok; albowiem długość zaprzężonego działa pozycyinego, rachuiąc od zadniey osi działa do głów koni przodowych, wynosi 30, a lekkiego 20 kroków. W szyku bojowym przeto lub postępuiąc frontem Batterya pozycyina zaymuie przestrzeń 210, a lekka 140 kroków szeroką.

e. USŁUGA DZIAŁ
13. Potrzebne do usługi iednego działa pozycyinego 13, a lekkiego 10 Numerów, wypełniaią następuiące obowiązki.

Przy dziale
pozycyinem lekkiem
No 1..............No 1.......Wyciera kanał i przybiia nabóy.
7........................2..........Wkłada nabóy w kanał.
3........................3..........Pali.
9........................4..........Przytyka zapał przy wycieraniu, celuie i układa przepalniczek.
12......................5..........Donosi naboie.
6........................6..........Donosi naboie z przodkary.
4 i 10.................*..........Pomagaią celować nadrzucaiąc ogon za pomocą drążków w stronę wskazaną przez celuiącego.
2........................7..........Konnowodni.
5........................8..........Konnowodni.
8........................9..........Konnowodni.
11......................-...........Konnowodni.
13....................10..........Przy wozach nabojowych 1go rzędu do wydawania nabojów.

* – Przy dziale lekkiem powinność tę wykonywa Nr 3.

14. Odprzodkowanie. Jeżeli Batterya ma rozpocząć ogień, wtedy działa muszą bydź zdjęte ze sworznia przodkary (odprzodkowane). Wtym celu, Numera do usługi działa przeznaczone oprócz konnowodnych, zeskakuią żwawo z koni przerzucaiąc cugle tręzli przez łby i podaią ie konnowodnym, poczem Nra 3, 4, 5 i 6 w lekkiey, a 3, 4, 6, 9, 10 i 12 w pozycyiney zdeymuią łoże ze sworznia, Numera będące przy wylocie zaś, w odprzodkowaniu w nacieraniu, pomagaią odwrócić działo wylotem ku nieprzyiacielowi, a w odwodzie przytrzymuią tylko koła łoża w mieyscu. Przodkary a razem z niemi konnowodni, odieżdżaią stosownie do nadaney kommendy i staią w przeznaczonych mieyscach.

15. Nabijanie i celowanie. Ner 1. wyciera kanał działa. Ner 2. w lekkiey, a 7 w pozycyiney Batteryi wkłada nabóy który Ner 1 przypiera do dna. Ner 4ty w lekkiey, a 9ty w pozycyiney celuie, przebiia nabóy przetyczką i zasadza przepalnik. Ner 3ci w Batteryi lekkiey, a w pozycyiney 4ty i 10ty, nadrzucaią w ciągu celowania ogon łoża stosownie do potrzeby, za pomocą drążka celowniczego na kommendę Officera, Ner 3 pali. Że zaś po wystrzale, działo cofa się zwykle nieco w tył, po dwóch lub trzech wystrzałach przeto, Numera usługuiące podsuwaią takowe naprzód na mieysce przed wypaleniem zaięte.

16. Zaprzodkowanie. Dla postąpienia naprzód lub cofania przodkara podieżdża do działa stosownie do kommendy. Numera usługuiące wkładaią takowe na sworzeń przodkary (zaprzodkowuią), Numera konnowodne zaś, które razem z przodkarą podprowadzili konie do działa, oddaią takowe Numerom usługuiącym.

17. Przedłużnica. Używa się postępuiąc naprzód lub też ustępuiąc; w pierwszym przypadku zakłada się za haki czolne łoża (w nacieraniu), a wtedy do dania ognia przodkara zwraca się w lewo by działo odsłonić, w drugim zaś przypadku zakłada się za haki ogonowe (w odwodzie). Numera do usługi działa przeznaczone, gdy działo iest na przedłużnicy w nacieraniu, iadą w ieden szereg za działem, gdy zaś iest założoną w odwodzie, wtedy iadą na mieyscach to iest z prawey i z lewey strony i z tyłu działa. Po zatrzymaniu do dania ognia, Numera zeskakuią z koni a konnowodne odprowadzaią takowe i staią w przepisanym porządku frontem do nieprzyiaciela.

f. PORUSZENIA JEDNEGO DZIAŁA
18. W pół obrotach, Żołnierze powożący uważać powinni, by działo nie ruszyło się z mieysca, inaczey utraciłoby się przepisany odstęp. Sama zatem przodkara zwraca się w stronę nakazaną i formuie z łożem kąt, który niknie skoro tylko działo naprzód podciągniętem zostanie.

Cały obrót wykonywa się tak na prawo iako też i na lewo w tył; iednakże obrot na lewo w tył iest pospolicie używany, z powodu iż łatwiey iest napędzić konie naręcznie i przymusić ie do pociągnienia, niżeli odpierać takowe siodłowymi. Przed obróceniem na lewo w tył, ieżeli czas i mieysce tego dozwoli, zwraca się zwykle w przód niego w prawo, a dopiero na lewo w tył; tym bowiem sposobem, obrót staie się mniey trudnym dla koni dyszlowych. Na wązkiey drodze można też i na mieyscu obrócić, do czego tylko 25 stóp szerokiey potrzeba drogi; w takim iednakże przypadku konie dyszlowe muszą się zmykać (trawersować) w mieyscu, i dla tego obrot taki w konieczney tylko zwykł bydź używanym potrzebie.

19. W poruszeniu na prost, wszystkie konie równo i razem z mieysca brać powinny.

Cofaiąc, popychaią się tylko lekko w tył.

W prawo lub w lewo; przodkara zwraca się w mieyscu, lecz poruszenia te w marszu tylko wykonywać się zwykły.

W marszu czy to w kolumnie działami czyli też Plótonami, Numera do usługi działa przeznaczone, iadą we dwa szeregi za swem działem, o krok od tegoć; w obrotach zaś, iadą takowe w przeznaczonych im około działa mieyscach.

g. O PORUSZENIACH JEDNEGO PLÓTONU

20. Zachodzenie wykonywa się tak iak w Jeździe na osi stałey w mieyscu, na ruchomey zaś w marszu. W pierwszym przypadku działo punkt obrotu (oś) stanowiące zwraca w mieyscu, zachodzące zaś wykonywa obrot chodem nakazanym.

Cały obrót uskutecznia się sposobem naykrótszym, gdy każde działo Plóton obróci oddzielnie na lewo lub na prawo w tył, przezco działa w odwrotnym znaydą się porządku; zachodzenie bowiem całym Plótonem nie iest używane.

W prawo lub w lewo wykonanem bydź może, albo gdy każde działo ciągnąć się będzie w stronę wskazaną, albo też, gdy każdy Plóton zaydzie na ósmą część koła. Pospolicie iednakże poruszenie te wykonywa się ciągnieniem się każdego działa, a wtedy konie unośne iednego działa przypadną na wysokość koni dyszlowych drugiego, w którem to położeniu utrzymuią się do póki nie nastąpi kommenda na prost.

h. WYROBIENIE PODOFFICERÓW
21. Nim mówić będziemy o poruszeniach całey Batteryi, nadmienić poprzednio wypada o niektórych szczegółach dotyczących się wyrobienia Podofficerów, mianowicie prowadzących działa; którzy ieżeli poruszenia Batteryi, iakkolwiek zręcznie rozpoczęte, udać się maią, powinni bydź zwinnymi, oraz dobrymi jeźdźcami.
Podofficerowie powinni umieć dokładnie:
1. Jechać prosto przed siebie ruch nakazany ściśle zachowuiąc.
2. Równać się pomiędzy sobą bądź na prawo, na lewo, lub też do środka, stosownie do nadaney dyrekcyi.
3. Zachować odstępy pomiędzy działami we wszystkich poruszeniach.
4. W zachodzeniach, prowadzić działo zachodzące kreśląc łuk przepisany, z zachowaniem odstępu od działa stanowiącego oś zayścia.

Nakoniec ogólną iest zasadą, ażeby Żołnierz konie unośne prowadzący, jechał ciągle tuż za Podofficerem działowodnym, gdyż tym tylko sposobem Podofficer i działo które prowadzi, formować będą te ściśle połączoną dla dokładnego wykonania wszelkich obrotów tak potrzebną taktyczną całość.

Na prowadzeniu bowiem części Batteryi przez Officerów, z powodów łatwych do poięcia, niemożna w Artylleryi konney tylko rachować ile w Jeździe, i dla tego też Podofficerowie działowodni za dokładne dział prowadzenie osobistey podlegaią odpowiedzialności.

i. PORUSZENIA BATTERYI
22. Poruszenia frontem. Chód Batteryi maiącey postępować naprzód z bojowymi między działami odstępami, naznacza się kommendę Dowódzcy iey, lub też sygnałem na trąbce.

Ciągnienie w lewo lub w prawo wykonywa się sposobem wyżey, mówiąc o poruszeniach Plótonu opisanym.

Odmiany frontu wykonywaią się podłóg tych samych zasad, iak odmiany frontu Szwadronu Jazdy.

k. ŁAMANIE FRONTU
23. Batterya dwoiakim tak iak w Jeździe sposobem front swóy złamać może: przez zayście, lub też odłamanie się Plótonów lub pół-Batteryi.

W zachodzeniu czy to Plótonami, czyli też pół-Batteryami, działo oś zachodzenia stanowiące obraca się na mieyscu, zachodzące zaś przy zachowaniu odstępu przepisanego, uskuteczniaią zayście chodem nakazanym. Po ukończonem zayściu, oddziały (Plótony lub pół-Batterye) całe odstępy pomiędzy sobą mieć powinny, tak iżby napowrót do frontu zayść mogły.

24. Odłamywanie się z frontu od prawego, lewego lub ze środka, dzieie się zwykle Plótonami, z zachowaniem odstępów pomiędzy działami i Plótonami, ieżeli inaczey rozkazanem nie było. Odłamuiący się nasamprzód Plóton postępuie na prost chodem nakazanym, ieżeli się odłamuie z frontu stoiącego w mieyscu; z postępuiącego zaś naprzód frontu, podwaia chód. Odłamuiąc się zaś pół-batteryami, wtedy iedna z nich iedzie na prost, a druga ciągnąc się w prawo lub w lewo, wstępuie za będącą na przedzie, zachowuiąc potrzebny odstęp, by w razie potrzeby napowrót do frontu zayść była w stanie.

Niekiedy iak np. dla przebycia przeszkody, lub przepuszczenia innego z tyłu nadciągaiącego woyska, odłamuie się także od prawego albo od lewego skrzydła frontu działa lub Plótony, które minąwszy przeszkodę, na powrót w swoie wieżdżaią mieysce, uskuteczniaiąc to sposobem przepisanym dla Jazdy.

l. UŻYCIE KOLUMNY
25. Artyllerya konna formuie się w kolumny, iedynie by mnieyszą zaymowała przestrzeń. Nayprościeyszą lecz razem naydłuższą iest kolumna marszowa w którey działa i wozy idą za sobą.

26. Dla formowania z kolumny marszowey kolumny plótonami, działa parzyste ciągnąc się w lewo wyieżdżaią z kolumny i formuią obok nieparzystych; w takim razie oddziały do usługi przeznaczone, (ieżeli nie będą na mieyscach), zjeżdżaią się także razem i formuią Plóton. Kolumna plótonami ze środka, iest naydogodnieyszą dla Artylleryi konney, z niey bowiem nayłatwiey front rozwinąć można.

Kolumny pół-batteryami formuią się wtedy tylko, gdy kilka Batteryi będzie razem zgromadzonych, dla zaięcia mnieyszey przestrzeni.

m. ROZWINIĘCIE KOLUMN I FORMOWANIE SZYKU BOJOWEGO
27. Uformowanie szyku bojowego ze zwiniętey w iaką bądź kolumnę Batteryi konney, wykonywa się podług prawideł rozwijania Pułku Jazdy, w kolumnę szwadronową zwiniętego przepisanych; uważaiąc każdy Plóton na Szwadron. W ogólności zaś powiedzieć można: iż dobrze wyćwiczona Batterya konna, którey Officerowie przez wczesną w każdym przypadku pomoc umieć będą obrócić się z częścią im powierzoną, wykona każde taktyczne poruszenie z tą samą co i Jazda dokładnością, byle tylko następuiących trzymała się zasad:
1. Ażeby podstawę każdego rozwijania była koniecznie kolumna plótonami ieżeli bydź może ze środka zwinięta.
2. Ażeby prowadzący konie unośne Żołnierze, doieżdżali zawsze do Podofficerów działowodnych.
3. By wprawną była w formowanie się gdy tego potrzeba wymagać będzie w szyk odwrotny, to iest gdy pierwszemu działu wypadnie stanąć na miejscu 8go i nawzajem.
4. Nakoniec by Officerowie ciągle na dowódzcę Batteryi uważali, i nadawane prze niego kommendy, prowadzonym przez nich plótonom podawali, gdyż tentent konie i łoskot dział, przeszkadza by głos tegoż od wszystkich był dosłyszanym.

28. Do szyków bojowych policzonym także być może, pewny sposób formowania się wobec nieprzyiaciela, który szykiem z wytycznemi nazwaćby można. Szyk ten iest dla każdego rodzaiu Artylleryi bardzo dogodnym, dla konney iednakże w takich tylko zdarzeniach, gdy iey pod ogniem iuż usadowioney nieprzyiacielskiey Artylleryi stanowisko swoie zaiąć wypadnie; przeto gdy o własne bezpieczeństwo bardziey dbałą bydź musi, niżeli wtedy gdy działać ma na odkrytey równinie.

Batterya postępuie w takim przypadku sposobem następuiącym:

Po uformowaniu się Batteryi w linię z przypisanymi pomiędzy działami bojowemi odstępami, Dowódzca iey z iednym Officerem, Trębaczem i wszystkimi wytycznymi, wybiega naprzód aż na punkt, w którym Batterya ma odprzodkować. Tam, każdy Podofficer obiera mieysca, gdzie iego działo ze względu na przypadkowość gruntu naykorzystniey stanąć będzie mogło, i zwraca się frontem do postępuiącey naprzód kłusem Batteryi i wtedy Dowódzca iey zatrąbić każe sygnał do attaku, a każde działo rusza naywiększym pędem i wpada na swego Podofficera wytycznego i odprzodkowywa. Takiey bowiem okoliczności o szanowaniu koni myśleć nie można, zatem czasu tracić nienależy, gdyż taki moment iest jednym z tych, który stanowczym dla Artylleryi nazywanym bydź może. Wprowadzaiąc zaś Batteryą nieprzygotowaną w stanowisko zupełnie Podofficerom nieznaiome, wtedy Podofficerowie ci albo utracą czas na wyszukiwaniu dogodnego dla swych dział mieysca, albo też postawią takowe na oślep.

Późniey wymienioną będzie okoliczność, w którey szyk ten z naywiększą korzyścią użytym bydź może.

n. NACIERANIE
29. Batterya naciera zawsze frontem, z bojowemi pomiędzy działami odstępami: wozy zaś zostaią w tyle w przepisaney odległości. Nacieranie wykonywa się podług tych samych zasad iak w Jeździe; to iest, iż Batterya rusza z mieysca stępo, przebiega oddzielaiącą ią od nieprzyiaciela przestrzeń kłusem, który w miarę przybliżania się ku niemu przechodzi w galop, nakoniec wpada pędem na kommendę: marsz-Marsz, na mieysce w którem ma odprzodkować i strzelać.

Jeżeli zaś wypadnie attakować usadowioną iuż nieprzyiacielską Artylleryą, wtedy wszystko na tem zależy, by przestrzeń oddzielaiącą nas od pierwszego które zaiąć mamy stanowiska, iak nayprędzey przebieżoną została, gdyż tym tylko sposobem naybardziey nieprzyiacielskich można uniknąć pocisków. Batterya w takim przypadku niepowinna uważać iż konie iey będą na moment spędzone, albowiem czas gdy stać będzie w ogniu, iest dostateczny by wytchnęły a dogodność ta, którey Jazda z nią niedzieli, robi ią tem zdatnieyszą do wyprzedzania attaku.

Konieczną iest potrzebą, by Podofficerowie działowodni w nacieraniu Batteryi, naydokładnieysze pomiędzy sobą zachowali równanie, oraz by prowadzący konie dyszlowe Żołnierze na kommendę Stóy! osadzili działo na dobrym kierunku; inaczey bowiem w przypadku potrzeby zwężenia pomiędzy działami odstępów (co zawsze od usposobienia gruntu zależy) takowe stoiąc we wschody, iedne drugim szkodzićby mogły.

30. Z poprzedzaiącego okazuie się, iż Artyllerya konna maiąca chęć i czas po temu, iest w stanie wydołania Jeździe we wszelkich obrotach; iż przeydzie wszędzie gdzie Jazda przeszła, zatem iż nayśmielsze poruszenia wykonać zdoła, byle tylko na zręczność powożących działa Żołnierzy, Podofficerów działo-wodnych, i na dobroć swych koni spuścić się mogła.

31. Dowódzca Batteryi Artylleryi konney, w wykonaniu iakiego wobec nieprzyiaciela poruszenia, nie iest obowiązany trzymać się dosłownie wydanych w tey mierze przepisów; (w Jeździe zaś ścisłe onych wykonanie w celu uniknienia zamieszania, iest koniecznem) gdyż użycie każdego poruszenia doprowadzaiącego do zamierzonego celu drogą naykrótszą, iest mu dozwolonem. Dokładnie przeto obznaiomienie się z wszelkiemi obrotami, powinno bydź wyłącznym celem pilney z iego strony nauki, niepoczytuiąc za stracony, czas użyty ku wprawie powierzoney mu Batteryi, w zręczne i szybkie wszelkich poruszeń wykonywanie. O takiey bowiem Batteryi mówić się zwykło, iż iest zwinną i obrotną; w przeciwnym zaś przypadku, iż iest ociężałą; i częstokroć od straty zachować się nie zdoła, gdy obrotna nie zawodnie ocalić się potrafi.

Późniey wyłożonych będzie kilka odrębnych obrotów, które Artyllerya konna działaiąca z Jazdą wykonywać będzie miała.

o. SKUTECZNOŚĆ BRONI
32. Jeżeli powierzchnia ziemi będzie równą (bez względu czyli zupełnie pozioma lub pochyła) a działo ustawionem zostanie tym sposobem iż środkowa linia czyli oś iego, lub też linia przechodząca przez naywyższy punkt obręczy daney i wierzchołek kręglika czyli celu, będzie równoległą do tey powierzchni, na tenczas działo wycelowanem będzie drdzennie, a wtedy kula 6cio funtowa uderza pierwszy raz o ziemię blizko na 140 do 150 sążni od działa. Jeżeli zatem wypadnie potrzeba bić w nieprzyiaciela w takiey znayduiącego się od nas odległości, wtedy nazywa się to bić w niego drdzennie, a sam wystrzał także drdzennym się zowie. Jeżeli zaś kula z ustawioney tym sposobem Armaty wystrzelona, uderzyć ma w nieprzyiaciela nie przed pierwszem o ziemię uderzeniem, lecz iedynym z następnych dopiero podskoków, na tenczas wystrzał przybiera nazwisko drdzennie potocznego.

33. Wycelowawszy zaś Armatę (która celu czyli kręglika mieć nie będzie* (* – takiemi są Pruskie, Francuzkie i Austryackie) tym sposobem, iż nie oś kanału, lecz linia przechodząca przez naywyższe punkta obręczy denney i wylotowey, równoległą będzie do poziomu, wtedy Armata wycelowaną została ostro przez spiż, a kula 6cio funtowa uderza natenczas pierwszy raz o ziemię w odległości około 200 sążni od działa znayduiącego się w oddaleniu, pierwszem uderzeniem kuli, bez względu czyli takowy stoi czy wyżey, niżey lub też na tym samym co działa poziomie, wtedy nazywa się to bić do niego ostro przez spiż. Gdy zaś uskutecznić to zechcemy, nie pierwszym lecz iednym z następuiących podskoków kuli, natenczas wystrzał przybiera nazwisko ostro przez spiż potocznego.

34. Dla dosięgnienia nakoniec pierwszym uderzeniem kuli 6cio funtowey więcey iak na 200 sążni oddalonego nieprzyiaciela, potrzeba działu dać podniesienie; a wtedy wystrzał staie się nawiasowym czyli podniesionym, odległość zaś pierwszego uderzenia kuli, a przeto i całey doniosłości wystrzału, zwiększa się stosownie do nadanego podniesienia. Wystrzałów nawiasowo potocznych używać się nie zwykło.

35. Naymnieysza przeto doniosłość kuli z Armaty 6cio funtowey wystrzeloney wynosi 150 sążni (na mnieyszą ieszcze bowiem odległość wypadałoby nieco wylot w dół opuścić), naywiększa zaś, iednakże bez podobieństwa trafienia w zamierzony przedmiot, 900 sążni przeszło.

Doniosłość Armaty 6cio funtowey pod rozmaitem podniesieniem podług doświadczeń odbytych w Petersburgu przez Woienny uczony Komitet, okazała się następuiąca:

Podniesienie........................Z Armat 6cio funtowych...............
...........................1-sze padnięcie sążni..........doniosłość sążni
Drdzennie.........................133.................................787........
2 stopnie...........................378.................................665........
4 stopnie...........................689.................................779........
6 stopni.............................786.................................928........
8 stopni.............................901....................................-..........
10 stopni..............................-......................................-...........

36. Punkt w którym kula uderza o ziemię, nazywa się punktem padnięcia, droga iey pomiędzy dwoma uderzeniami podskokiem, odległość kuli od ziemi w połowie podskoku wysokością podskoku, a oddalenie dwóch punktów padnięcia długością podskoku się zowie.

Im wyższy iest podskok, tem mniey skutecznym iest wystrzał, albowiem kula w takim razie zwykle nie odskakuie iuż od ziemi, lecz grzęźnie w niey, i dla tego wystrzał w niskich podskokach nazywany strychuiącym, iest nayskutecznieyszym.

Kąt pod którym kula uderza o ziemię, nazywa się także kątem odskoku. Przypuszczaiąc kule i ziemię iednakowey sprężystości, kąty te byłyby sobie równe, lecz im miększą iest ziemia, tem większy kąt będzie kąt odskoku, to iest kąt, pod którym kula pierwszy raz o ziemię uderza, szacuie się zwykle dwa razy tak wielki iak kąt podniesienia nadanego działu. Im wyższe przeto działu dano podniesienie, tem większym będzie kąt padnięcia i odskoku, zatem tem większa wysokość podskoku, a ztąd i nieskuteczność wystrzału iako potoczny. Cała więc sztuka celowania (bez względu na potrzebną do tego wprawę) zasadza się:
1. Na dokładnem ocenieniu odległości, oraz
2. Na usiłowaniu, otrzymania małych kątów padnięcia; co iedynie przez stosowne dział rozstawienie, korzystanie z usposobienia gruntu, i wybór rodzaju wystrzału osiągnąć można.

37. W celu oceniania naprzód skuteczności iakiego wystrzału, potrzebna iest znaiomość wysokości podskoków kuli; a te są następuiące:

1. Drdzennie. Do pierwszego uderzenia kuli o ziemię, trafiamy wszystko co kuli na drodze stać będzie, nie wyżey iednakże iak działo (3 1/2 stóp od ziemi). Drugi podskok oddalonym iest od pierwszego o 240 sążni, wysokość iego wynosi 6 stóp; Jazda przeto będzie całkowicie trafioną, Piechota zaś po części. Trzeci podskok oddalony od 2go o 200 sążni, ma 6 1/2 stóp wysokości; Jazda więc będzie ieszcze trafioną, lecz Piechota wtedy tylko, gdy na kroków 115 z przodu lub z tyłu punktu padnięcia stać będzie. 4ty podskok na 160 sążni od 3go oddalony, iest 10 stóp wysoki, przeto Piechota tylko wtedy niebędzie bezpieczną, gdy na 57 kroków, Jazda zaś nieco daley z przodu lub z tyłu punktu padnięcia stać będzie. Ostatnie podskoki wyrachowanemi bydź nie mogą.
2. Ostro przez spiż. Od działa do pierwszego uderzenia kuli o ziemię, wysokość podskoku wynosi w środku 9 stóp. Przeto przestrzeń od 115 kroków z przodu i z tyłu punktu padnięcia, iest niebezpieczną dla Piechoty, od 150 kroków zaś dla Jazdy. Można zatem nawet wtedy ieszcze trafić nieprzyiaciela, gdyby w ocenieniu iego oddalenia, o 100 kroków się omylono. Drugi podskok iest 9 stóp wysoki i 200 sążni długi; trzeci 13 stóp wysoki i 160 sążni długi it.d. Wystrzał ostro przez spiż potoczny nie iest przeto tak skuteczny, iak drdzennie potoczny; lecz sam przez się ostro przez spiż, iest naylepszym ze wszystkich* (* – Doniosłość Armaty niemaiącey kręglika czyli celi, 17 wagomiarów długiey wycelowaney ostro przez spiż, iest iak to wyżey powiedziano 200 sążni, naszym zaś Armatom 6 funt: daie się dla otrzymania tey obniosłości 13 do 13 1/2 linii Angielskich podniesienia).
3. Nawiasowo, podniosłszy działo na 1 1/2 cala, wysokość pierwszego podskoku będzie 13, a drugiego iuż 16 stóp; a wtedy omyliwszy się w ocenieniu odległości tylko o 50 kroków, piechota iuż niebędzie trafioną, gdyż cała przestrzeń na skutek kuli narażona, z przodu i z tyłu punktu padnięcia, 86 kroków tylko wynosi.

Przy podniesieniu nakoniec działa na 3 cale, kula w środku pierwszego podskoku, podnosi się o 42, a w drugim o 60 stóp nad ziemię. W ogóle przeto położyć można, iż przestrzeń na skutek kuli narażona, tylko 25 kroków w ogóle wynosi, a przeto iż naymnieysza w ocenianiu odległości przedmiotu omyłka, robi się wystrzał chybnym. Ztąd też wytłómaczyć sobie można bezskuteczność długich częstokroć bojów na Armaty z wielkiey odległości; zwłaszcza gdy grunt będąc pagórkowatym, nie dozwoli użyć wystrzału potocznego, tem bardziey, gdy wzgląd mieć będziemy i na zbaczanie także kul z nadanego im kierunku, które pospolicie, wynosi 30 do 50 stóp na 600 sążni.

38. Kartacze. Skutek kartaczy przed nieprzyiacielem, zbiia wszelkie teorye, i w czasie pokoiu na doświadczeniach opierane spostrzeżenia. Naymnieysza nierówność gruntu, osłabia ten skutek; a ieżeli pomiędzy nami a nieprzyiacielem znaydować się będzie wzgórek i dolina, w tedy skutek ich iedynie od przypadku zależy. Nakoniec: im mnieysze są kulki na kartacze użyte, tem bardziey rozlatuią się takowe w powietrzu, tem mniey są obnośne i silne, a przeto tem mniey skuteczne; zawsze iednakże szkodzą one pierwszemu tylko szeregowi; gdzie zatem nieprzyiaciel w głębokim stać będzie szyku, tam niezawodnie kula armatnia więcey powalić zdoła.

Kartacze na mnieyszą odległość z armaty 6cio funtowey strzelane, skutkuią na gruncie naybardziey sprzyiaiącym na 100 do 150 sążni naydaley; na większą odległość zaś na 200 do 250 sążni; zawsze iednakże, używaiąc takowych, potrzeba działo nieco podnieść, gdyż inaczey połowa kul pozostałaby w ziemi, co oczywiście osłabiłoby skuteczność kartaczy. Wszelkie o tak nazwanym stożku rozrzucenia teorye, są mylne, i zawsze zbiia takowe doświadczenie. Podług teoryi bowiem, przypuszcza się stożek rozrzucenia, strzelaiąc z armat, równy 1/10 całey długości, to iest iż o 160 sążni (400 kroków), np: Kartacze na 40 kroków się rozlatuią, gdy tymczasem doświadczenie przekonało, iż poiedyncze kulki częstokroć o 100 kroków w bok uderzały.

Jeżeli zatem oddzielne przykłady, mówią niekiedy zatak nazwanym morderczym skutkiem kartaczy, inne iednakże dalece licznieysze przekonywaią inaczey; co dla Artyllerzysty powinno bydź nauką, by się na takowe nie zawsze wyłącznie spuszczał, dla Kawalerzysty zaś, by ich się wyłącznie nieobawiał.

39. Wszystko co powiedziano ze względu na Armaty i do Jednorogów zastosowanym bydź może, z tą tylko różnicą iż z powodu, że działa te są krótsze, przeto podniesienie nadawne im w celu dorzucenia pocisku na odległość wymienioną dla Armat, większe nieco bydź musi.

Doniosłość Jednorogów 1/2 i 1/4 pudowych pod rozmaitemi podniesieniami, podług doświadczeń uczonego Woiennego Komitetu są następuiące:

Podniesienia.................................................Z Jednorogów..............................................
.....................................1/2 pudowych...................................1/4 pudowych.......................
1sze padnięcie........sążni...............doniosłość sążni....1sze padnięcie sążni...doniosłość sążni
Drdzennie..................114..........................712............................133............................698
2 stopnie....................425..........................755............................354............................664
4 stopnie....................529..........................910............................502............................650
6 stopni......................662..........................808............................532............................657
8 stopni......................730..........................849............................657..............................-
10 stopni....................806..........................880..............................-.................................-
12 stopni....................906..........................936..............................-.................................-

40. Skutek kulom armatnim właściwy, ze względu na przedmiot trafiony, z pewnością postanowionym bydź niemoże; z przyczyny, iż takowy zależy zawsze od odległości, rodzaiu i oporu tego przedmiotu. Doświadczenie wszakże nauczyło, iż o 350 sążni, kula iest wstanie pozbawienia życia 6 ludzi, bliżey zaś nawet więcey. W ziemię, z odległości 150 do 300 sążni, w dziera się kula na 6 do 7 stóp; w piaszczystę zaś lub inną pulchną, nietak głęboko. W drzewo nakoniec z tey samey odległości wbiia się kula na 1 i 1/2, a w mur tylko na 1 stopę.

Granat 10 funtowy, zwykłą nabity ilością prochu, rozpęka się mniey więcey na 16 czerepów, ważących od 4 łutów do 1 i 3/4 funta, które rozlatuią się w przestrzeń 230 kroków.

Na 200 sążni, kartacze maią ieszcze dostateczną siłę, by ubić człowieka lub ranić konia. Jednakże ieżeli w przód o ziemię uderzyły, w tedy skutek ich iest tylko przypadkowy, a przypadkowość ta, powiększa się w miarę zmnieyszania wielkości kul kartaczowych.

p. OGÓLNE UŻYCIE ROZMAITYCH POCISKÓW
41. Kule armatnie strzelaią się pospolicie do nieprzyiaciela w otwartem polu stoiącego.

Wystrzał potoczny iest w tym przypadku naykorzystnieyszym, lecz w ogólności w tedy tylko użytym bydź może, gdy grunt odskokom kuli sprzyia. Wystrzał nawiasowy zaś używa się gdy nieprzyiaciel iest znacznie oddalony, oraz gdy pomiędzy nim a działami grunt iest przypadkowany, czyli nie wysokiemi przecinany pagórkami.

Do Woyska w ściśniętym stoyącego szyku; do maszeruiącego (gdy go zblizka z boku zaiąć niemożna); dla ostrzelania iakiey ciaśniny, mostu wąwozu i.t.p., Artyllerya konna, ieżeli tylko usposobienie gruntu tego dozwala, wyłącznie drdzennie lub mało podniesiono potocznego wystrzału kulą używać winna.

Kartacze strzelaią się do linii rozwiniętych znayduiąc się zblizka i na równym gruncie. Niekiedy także, będąc przy posterunkach naprzód wysuniętych, nabiiaią się działa kartaczami, by w przypadku napaści, wystrzelić na trwogę.

42. Granaty naykorzystniey użytemi bydź mogą, gdy nieprzyiaciel stać będzie zakryty, lub na iakim zasłaniaiącym go wysokimi przedmiotami gruncie. W ściganiu także, iako też dla wyparowania nieprzyiaciela z lasu, granaty są nader użyteczne, lecz przeciwko massom w szachownicę uszykowanym, gdy takowe z boku zaiąć można i gdy usposobienie gruntu tego dozwoli, należy takowe strzelać potocznie, a w tedy skutek ich iest naywiększy.

Przeciwko oddziałom Jazdy, granaty są także bardzo skutecznemi, lecz w tedy należy ie strzelać, pod znacznym podniesieniem, by upadłszy wśród Jazdy pękały na mieyscu.

Brandkugle nakoniec, używaią się iak to iuż wyżey powiedziano dla zapalenia iakiego budynku.

43. Wystrzał chybliwy nazywa się taki, gdy pocisk póydzie zadaleko (przeniesie), niedoydzie, lub też w bok zamierzonego przedmiotu uderzy.

Naysposobniey wydarzaią się strzały chybne, z powodu mylnego ocenienia odległości, nie iednakowości gruntu, lub krzywego położenia działa (gdy iedno koło łoża wyżey, a drugie niżey stać będzie). W ogólności iednak przyiąć można, iż wystrzał chybny wtedy tylko wydarzyć się może gdy:
1. niemożna podiechać nieprzyiaciela dość blizko.
2. gdy zpowodu usposobienia gruntu wypadnie strzelać pod wysokim podniesieniem.
3. Nakoniec gdy powietrze lub też zmrok dokładnego ocenienia odległości niedozwoli; a zdolność uniknienia tych przeszkód, naywiększą Dowódzcy Batteryi Artylleryi konney iest zaletą.

II.

A. Ogólne przeznaczenie Artylleryi Konney w Woynie

44. Każda broń posiadać może wyłącznie zaczepny lub odporny, albo też obydwa te żywioły razem; a wtedy będą takowe albo w iednakowym stopniu, lub też, ieden z nich będzie przemagaiącym. Jeżeli zatem przez żywioł zaczepny rozumiemy zdolność w poruszeniu, a przez odporny skutkowanie przeciwko nieprzyiacielowi stoiąc w mieyscu, na tenczas możnaby powiedzieć:
1. iż Piechota obadwa żywioły w sobie połącza;
2. Jazda tylko zaczepny;
3. Artyllerya nakoniec, odporny żywioł posiada.

Niepodlega wszakże wątpliwości, iż gdy tego ogólnie wymagaią zamiary, wtedy i Jazda odpornie, to iest stoiąc w mieyscu, działać potrafi; iako też, że w podobnych przypadkach, i Artyllerya do działań zaczepnych (w ogólnem rozumieniu) użytą bydź może. Ażeby dać ognia, będzie wprawdzie musiała stanąć i odprzodkować, lecz zdolność iey zaczepna zależy w tym razie, od sposobu iakim przebiega przestrzeń oddzielaiąca ią od punktów na których ma działać, czyli bardziey, iakim sposobem przestrzeń tę przebiedz iest w stanie. Z tego względu można więc powiedzieć iż Artyllerya konna, tak zaczepny, iako też i odporny żywioł w sobie połącza; a przeto, tak do attaku, iako też i do obrony iest sposobną. Uważana iednakże bezpośrednio iako Artyllerya, żywioł odporny iest w niey przemagaiącym, a z tego wypływa:
iż Artyllerya konna attakowi Jazdy bardzo dopomódz, lecz bardziey ieszcze obronę iey powiększyć iest w stanie, a przeto: iż w tym celu koniecznie wspólnie z nią używaną bydź winna.

Z tego wypływa daley, lecz także w ogólności: iż w działaniach odpornych, Jazdy iest obowiązkiem poruszenia swoie stosować do poruszeń Artylleryi, odwrotnie zaś w działaniach zaczepnych.

Ostatnia ta zasada ulega iednakże wyiątkom:
gdy Artyllerya konna ma przygotować attak Jazdy, wtedy bowiem, ieżeli istotną z niey otrzymać chce korzyść, Jazda do poruszeń Artylleryi stosować się musi.

Własność, która oprócz tego robi Artylleryą konną naysposobnieyszą do użycia iey wspólnie z Jazdą, i która stanowi iey nad Artylleryą pieszą przewagę, iest pewny stopień szybkości, połączony z większym ieszcze stopniem wytrwałości. Można więc położyć za zasadę:
iż Artyllerya konna używana bydź powinna mianowicie tam, gdzie idzie o wykonywanie szybkich ciągle poruszeń.

Ta iest główna własność Artylleryi konney, i w niey znayduie się przyczyna, dla którey osobliwie iest zdolną, ażeby w rezerwie użytą była. Inny zaś sposób używania iey, tylko za pomocniczy uważany bydź może.

45. Chociaż ciągłe szybkie poruszenia, wykonywane bywaią w czasie woyny naywięcey przez Jazdą, i z tey przyczyny Artyllerya konna przydawaną iey bywa, nie wyłącza to iednakże bynaymniey, użycia iey z Piechotą; gdyż i w takim przypadku, znaczne i korzystne z połączenia tych dwóch broni otrzymać można skutki. Że zaś zamiarem tego pisma iest wskazanie użycia Artylleryi konney wyłącznie z Jazdą, o działaniach iey wspólnie z Piechotą, mówić tu nie iest mieysce.

46. Ponieważ żywioł zaczepny iest panuiącym w Jeździe, niepowinna przeto takowa uważać Artylleryi konney, za niezbędny warunek skutku swych działań; lecz iedynie za pomocnika siłę iey powiększaiącego. Jeżeli zatem Jazda mieć będzie do czynienia z nieprzyiacielem równey iey broni, natenczas każde w ogólności, a tem bardziey bojaźliwe używanie pomocy Artylleryi konney, okazałoby z iey strony nieufność we własney swey sile, nawet w takim przypadku ieżeli nieprzyiaciel miał przy sobie Artylleryą; gdyż i w tedy, podwoione z tey strony męztwo lub zręczne dysproporcye, są w stanie przezwyciężenia tey sił nieprzyiaciela przewagi. W takim więc tylko przypadku, gdy walka oczywiście będzie nierówną, to iest: gdy nieprzyiaciel taką mieć będzie ilość Artylleryi, iż attak nasz widocznie bezskutecznym stać się musi, lub też attakuiąc w massach uszykowaną i Artylleryą wzmocnioną Piechotę, wtedy dopiero Jazda przywoła Artylleryą konną, i wezwie ią, by iey drogę do zwycięztwa utorowała, a przynaymniey, przystęp do nieprzyiaciela mniey krwawym uczyniła.

47. Jeżeli nakoniec Jazda bronić się będzie przymuszoną, wtedy zdolność iey bronienia się, oczywiście przez Artylleryą konną nadzwyczaynie powiększoną zostanie; lecz i wtedy nawet, zależeć to będzie od usposobienia gruntu, rodzaiu broni, i od ilości przeciwnika. Większą bowiem część nieprzyiacielskich attaków, Jazda, ieżeli tylko będzie mężną i zręczną, sama przez się odeprzeć zdoła; maiąc zaś konną Artylleryą przy sobie, wtedy niezawodnie każdy. W takim więc tylko przypadku Jazda pomocy Artylleryi wzywać powinna, gdy obrona iey przez okoliczność iż nieprzyiaciel wprowadził przeciwko niey Artylleryą, trudnieyszą się staie; lecz i wtedy, ieżeliby nie było pod ręką konney Artylleryi, może się bez niey obejść, byle tylko była dobrze prowadzoną, i we własney swey sile zaufaną; zwłaszcza gdy bitwa nie zanosi się na ciągłą, lub też attaki nieprzyiacielskie nie będą przygotowane. Jeżeliby zaś przed natarciem Jazdą, nieprzyiaciel zechciał tęgo armatnim podgrzać nas ogniem, na tenczas, by z odporu naszego pomyślnego spodziewać się skutku, pomoc Artylleryi konney staie się konieczną.

To co dotąd powiedziano, niepowinno iednakże pod żadnym względem, zmnieyszać korzyści wypływaiących ze zręcznego złączenia tych broni; zmierzaiąc iedynie do przekonania, iż w mnogich okolicznościach Jazda niema przyczyny wahania się, ieżeli przypadkiem Artyllerya konna, momentalnie od niey odstępić będzie przymuszoną.

48. Ponieważ naytrudnieyszą do wykonania powinnością dla Jazdy, iest obrona, czyli bardziey utrzymanie się przy iakiey pozycyi; wypływa więc z tego w ogólności, iż istotnem przeznaczeniem Artylleryi konney, bydź powinno, ażeby przedsięwzięciu takiemu ile możności dopomagała, a mianowicie, by takowe podobnem do wykonania uczyniła; co tem bardziey iest potrzebnem, im mniey usposobienie gruntu zamiarowi takiemu sprzyiać będzie. Częstokroć bowiem, mieysce którego sama Jazda obronić nie iest w stanie, w wielu przypadkach będzie mogło przez nią bydź obronione, ieżeli iey konna Artyllerya dopomagać będzie.

Ztąd wpadamy powtórnie na wymienioną powyżey zasadę:
iż głównem przeznaczeniem Artylleryi konney iest: ażeby pierwotnie słaby odporny żywioł Jazdy podnosiła i wzmacniała, a tym sposobem równowagę pomiędzy nią a nieprzyiacielem, nieprzyiaznym położeniem lub usposobieniem gruntu przywracała; zaczepny iey zaś żywioł, by tak dalece powiększała, iżby wszelka o szczęśliwym skutku iey pomysłu wątpliwość zniesioną była.

49. Uważaiąc bliżey drugą Artylleryi konney własność, to iest:
iż połącza w sobie szybkość z wytrwałością, okaże się: iż Artyllerya konna we wszelkich takich czynnościach Jeździe towarzyszyć może, które iednakowych z nią wymagaią zdolności, a które znaczną ztąd otrzymuią przewagę. Celnieyszymi z pomiędzy tych czynności są następuiące: rozpoznawania; obchodzenia nieprzyiaciela w znaczney odległości; wyprawy w tył nieprzyiaciela; raptowne zaięcie nieprzyiacielskiey prowincyi; opanowanie ważnego iakiego stanowiska, ciaśniny, przeprawy przez rzekę i t.p. pomiiaiąc rozmaite inne mniey ważne działania, których wykonanie ieździe powierzać się zwykło, a w których przez przydanie iey Artylleryi konney nie tylko powiększa się iey wytrwałość, lecz nadto nadaie się zdolność utrzymywania przy odniesionych korzyściach.

50. Tak nazywana mała woyna, prowadzoną bywa, podług ogólnie przyiętych zasad, przez Jazdę lekką. Dawnieyszymi czasy, gdy ruchawość i zdolność do manewrowania Artylleryi, nie była na takim stopniu na iakim znayduie się teraz, małą woynę prowadzono zwykle bez Armat; lecz skutki tego były, iż nie iedna czynność musiała bydź albo zaniechaną, albo też niepowiodła się wcale, z przyczyny iż nieprzyiaciel albo Artylleryi ku swoiey obronie używał, lub też, iż dla braku Artylleryi z naszey strony, przedsięwzięty pomysł należycie podpartym bydź niemógł. Teraz zaś przez nadzwyczayną łatwość w poruszeniu Dział, tak iż woysku któremu są przydane, wcale prawie nie przeszkadzaią, niedogodność ta usutniętą została, a mała woyna otrzymała ztąd wielką siłę i do popierania swych działań sposobność; a nade wszystko, iż w każdym przypadku śmieley postępować można. Ze wszystkich iednakże gatunków Artylleryi, konna tylko wyłącznie, do prowadzenia małey woyny użytą bydź może, z przyczyny, iż łączy w sobie wszelkie środki pomocnicze, iakich żaden inny rodzay Artylleryi okazać nie iest w stanie, tak dalece, iż śmiało powiedzieć można, że Artyllerya konna nigdy zupełnie nieruchawą stać niemoże, gdyż w ostatniey potrzebie, wierszchowe swoie do Armat zaprzęże konie.

51. Mała woyna, podaie nam sposobność zwrócenia uwagi, na nadzwyczayne w ogólności przypadki, na które w czasie woyny przeznaczony do prowadzenia iey oddział woyska, albo dobrowolnie się naraża, lub też niedpodzianie narażonym zostaie. Z każdego prawie iakkolwiek wątpliwego położenia, iedna tylko konna Artyllerya wywikłać się zdoła; i częstokroć gdy piesza niezawodnie straconą by została, konna szczęśliwie i z honorem ocalić się może.

Przyczyna zaś dla którey Artyllerya konna, istotnie iest sposobną do wywikłania się częstokroć w całości z krytycznego iakiego położenia, znayduie się po większey części w tem, iż w wielu przypadkach trzy razy, a we wszystkim dwa razy tak prędko się porusza iak piesza; iakoteż, iż nigdy prawie, iak to wyżey powiedziano, ruchomą bydź nieprzestaie. – Zawsze iednakże wiele w takim przypadku od zdatności iey Dowódzcy zależy, a zdatność ta bywa zwykle skutkiem wrodzonego talentu, lub też nabytą przez naukę, i pracowitą wprawę.

Z iednego tego tylko powodu, okazuie się iuż konieczna potrzeba troskliwego, nie zaś na los szczęścia wyboru, przeznaczonych do Artylleryi konney Officerów; i zatrzymania wybranych w tey broni, nie oddalaiąc ich z niey, dla odrębnych częstokroć przyczyn.

52. Rozstrzygnięcie iakiey czynności w woynie, rzadko kiedy bywa wypadkiem pospolitych, lecz zawsze prawie nadzwyczaynych czynów, którym towarzyszy zwykle, niespodziewana iaka okoliczność. Że zaś do oboyga, człowiek przywiązuie wyobrażenie odwagi a razem i siły, iakiż przeto pewnieyszy środek może bydź w ręku Wodza iak Artyllerya konna, ieżeli iey tylko w tym duchu użyć potrafi, iż nie ilość zabitych, lecz iedynie strata, iakiey niespodzianie w iednem doznaie mieyscu. Sto Armat Artylleryi konney, iak w bitwie pod Wagram przez Generała Lauriston przeciwko środkowi linii Austriackiey wyprowadzonych, popartych nie rozdrobnioną i nieosłabioną rezerwą Jazdy, zdołaią niezawodnie rozstrzygnąć losy bitwy w kilku minutach, gdy tym czasem wolne i cząstkowe iakkolwiek kilkakrotnie powtarzane ataki, długiego do uskutecznienia tego wymagały czasu.

Można więc w niektórych zdarzeniach od zebraney z całego Korpusu, i na iednym punkcie zgromadzoney konney Artylleryi, nayświetnieyszych spodziewać się korzyści; co iednakże użyteczności iey w stanie rozłączenia, pół-Batteryami lub Plótonami, bynaymniey nieumnieysza; byle tylko z przyiazney chwili korzystać umiała.

53. W tey właśnie sztuce korzystania z przyiazney chwili, znayduie się istotne powinowactwo Artylleryi konney z Jazdą. Ostrożne namyślanie się, ani iedney ani też drugiey nie ziedna wymaganych od nich świetnych wypadków; prowadzenie ich iednakże, nie powinno nosić na sobie cechy ślepego szaleństwa. Dopóki więc Artyllerya konna nie podeymie się rzeczy niepodobnych do wykonania, dopóty przy pomocy Jazdy niczego obawiać się niepowinna, przeto może się na wszystko odważyć.

B. Sposób woiowania Artylleryi Konney.

54. Zdanie iż iedno Działo bezwzględnie tylko bronić się może, i że ta nawet obrona iest nader ograniczoną, ieżeli nieprzyiaciel wyłudziwszy z niego wystrzał rzuci się nań i zabierze, ściąga się ogólnie do każdey Artylleryi. Nigdy zatem nie należy wysyłać iednego Działa, w mniemaniu, iż takowe pociskami swoimi skutkować będzie, lecz iedynie dla wystrzelenia w potrzebie na sygnał. Podług tego więc ocenić można maxymę niektórych pisarzy, ażeby do mocnego z Jazdy złożonego podjazdu, dodawać iedno Działo konne.

55. Dwa przeto Działa naymniey, podług zasad wojownictwa, powinny bydź zawsze razem, z których drugie dopóty ognia dawać niepowinno, dopóki pierwsze powtórnie nie nabiło. Reguła iednakże ta przestaie mieć mieysce, ieżeli wiele Dział na iednym zgromadzonych będzie punkcie; zachowuiąc całą swoią wartość, gdy dwa Plótony, a tem bardziey dwa Działa same sobie będą zostawione. W każdym bowiem momencie, oddział Artylleryi powinien bydź zabezpieczony od pochwytu, co wtedy tylko nastąpić może, gdy nie wszystkie działa razem daią ognia. Im większa zaś Dział ilość składa Batteryą, tem mniey obawiać się tego należy.

56. W rzadkich tylko zdarzeniach, znayduie Artyllerya konna sposobność, zaprowadzenia w swym ogniu tey spokoyności i regularności, iaka Batteryom pozycyinym właściwą bydź powinna; tem bardziey, iż w Artylleryi konney częstokroć naywięcey zależy, ażeby niespodzianie się ukazawszy, pierwszy iey wystrzał iak nayprędzey nastąpił. Że zaś ogień taki, do każdego w szczególności Działa zastosowany, stałby się dzikim i nieporządnym, sygnał przeto do ognia dowolnego ściąga się iedynie do składaiących Batteryą Plótonów, Działa zaś Plóton stanowiące, stosować się winny do wyżey wymienioney reguły, to iest: ażeby drugie co prędzey dało ognia, do póki pierwsze powtórnie nabitem niebędzie. Jeżeli zaś więcey iak cztery Plótony na iednem zgromadzonych będzie mieyscu, wtedy ogień będzie mógł bydź ieszcze prędszym; co iednakże od Dowódzcy Batteryi zależeć będzie.

Nigdy zaś ogień Artylleryi konney niebędzie mógł bydź nadto prędkim, ieżeli w celu korzystania z moralnego ztąd wrażenia, wypadnie iey niespodzianie nieprzyiaciela podieachać, mianowicie w takim punkcie, w którym tego naymniey spodziewać się będzie. Namyślaiąc się bowiem, wtedy nieprzyiaciel odzyska przytomność, a główna korzyść z niespodzianego oczekiwania natarcia, straconą zostanie. Ten iest ieden z przypadków, w których wszystko na szybkości pierwszych wystrzałów zależy, i dla tego Artyllerya konna dobrze uczyni, gdy w takim razie z nabitemi iuż działać będzie Działami.

57. Rozmaite wprawdzie są zdania, o działaniu z nabitemi Działami. Niektórzy utrzymuią, iż po odprzodkowaniu, nabóy potrzebuie powtórnego do dna kanału doparcia; a wtedy otrzymana ztąd korzyść nie będzie w stosunku z połączonem z tem niebezpieczeństwem. Inni zaś nieprzypuszczaią żadnego niebezpieczeństwa i mniemaią, iż ieżeli tylko przetyczka mocno przez zapał w naboiu utkwioną będzie, wtedy powtórne nabiianie albo zupełnie nie iest potrzebnem, albo też tyle przynaymniey zyskuiemy czasu, ile go potrzebuie Kanonier No 2, dla przygotowania drugiego naboju. – Będąc ostatniego tego zdania, nie pozostaie nam iak tylko dodać, iż ieżeli tylko nabóy iest dobrze zrobiony i niezbyt mały, wtedy usunięcie się iego od dna kanału Działa iest niepodobne, przeto: iż powtórne dopychanie nie iest potrzebnem; a korzyść z prędszego rozpoczęcia ognia wynikaiąca, iest widoczną. Możnaby w tym iednakże względzie tę zrobić uwagę: iż dopóki Batterya kulmi strzela, a przeto w stosowney do użycia tych pocisków od nieprzyiaciela znayduie się odległości, wtedy na oszczędzaniu tak krótkiego czasu nietyle zależy; lecz działaiąc z blizkości nieprzyiaciela z Działami kartaczami nabitemi, trudno by takowe w szybkich poruszeniach, w kanale Działa się utrzymały. Nic przeto pewnego w tym względzie postanowić nie można, tem bardziey, iż na doświadczeniach w tym zamiarze uskutecznionych, zupełnie zbywa. Zawsze iednakże korzyść działania z nabitemi Działami, przewyższa wielokrotnie połączone z tem niedogodności.

58. Samowolne rozpoczynanie ognia, nienależy bynaymniey do poiedynczego Plótonu, tem bardziey do poiedynczego Działa; lecz rozkaz do tego, od Dowódzcy Batteryi koniecznie wychodzić musi, a wykraczaiący przeciwko temu, surowey odpowiedzialności uledz winien. Częstokroć bowiem przyskakuią do Batteryi obcy Officerowie i wołaią by strzelała; iednakże dobrze wyćwiczona i karna Batterya, na krzyki takich nieproszonych uważać nie będzie, oczekuiąc do rozpoczęcia lub wzmocnienia ognia, kommendy lub sygnału od swego Dowódzcy.

59. Szybkość ognia zależy od długości przestanków pomiędzy poiedynczemi wystrzałami zachowanych. Ogień dzieli się na powolny i prędki. Wolno strzela Batterya, gdy ogień iey zaczyna się od iednego skrzydła (zwykle od strony z którey wiatr), a każde następne Działo wtedy dopiero strzela, gdy poprzedzaiące powtórnie nabite zostało. Prędki zaś ogień Batteryi, rozpoczyna się podobnież od iednego ze skrzydeł, lecz każde następne pali, skoro tylko poprzedzaiące wytartem zostało.

Obudwóch tych gatunków ognia, Artyllerya konna w zwyczaynych tylko używać może zdarzeniach; np. w takich, gdy niemogąc ujść spostrzeżenia nieprzyiaciela, przymuszoną będzie wdać się z nim w regularną kanonadę. Artyllerya konna strzela wolno, będąc w takiem od nieprzyiaciela oddaleniu, iż wystrzały iey nie będą ieszcze pewnemi; albo też, będąc przymuszoną do nadzwyczaynego oszczędzania Ammunicyi. Prędko zaś, będąc bliżey nieprzyiaciela, lub też widząc się wystawioną na całą skutecznośc iego ognia, a w ogólności, gdy niebezpieczeństwo się powiększa.

Jeżeli zaś Artyllerya konna attakowi Jazdy w linii towarzyszyć będzie miała, wtedy braknie iey także na czasie potrzebnym do kilkakrotnego dania ognia, który przez powiększoną szybkość w strzelaniu powetować musi. W takim zatem przypadku strzela się Plótonami, to iest: każdy Plóton dla siebie; lub też Działami, to iest tak prędko, iak tylko każde poiedyncze Działo, nabitem i wycelowanem bydź zdoła. Ostatni ten sposób strzelania, iest naywyższym stopniem szybkości ognia; a wtedy przypuścić można iż Działo wprawnemi usłużone ludźmi, którego ogień przez uboczne okoliczności iako to: zabicie, lub pokaleczenie ludzie przerwanym nie będzie; iest w stanie wypalenia w polu, trzy razy na minutę. Przedsiębrane w tym przedmiocie w czasie pokoju doświadczenia, doprowadzaią wprawdzie ilość wystrzałów do czterech na minutę, iednakże wobec nieprzyiaciela, doświadczenia te za normę wziętymi bydź nie mogą.

60. Jeżeli Batterya Artylleryi konney stać iuż będzie na iakiey pozycyi odprzodkowana, a nieprzyiacielskie Działa zaczynaią się dopiero przeciwko niey szykować, w takim przypadku Batterya ta przeszkodzić temu, wszelkiemi starać się powinna sposobami; i dla tego chociaż oddalona, prędko iednakże strzelać musi, gdyż właśnie w chwili odprzodkowania, Działa przedstawia większą i łatwieyszą dla trafienia massę ludzi i koni, niżeli wtedy gdy iuż w gotowości do działania stać będzie. Jeżeli zaś nam wypadnie formować Batteryą przeciwko iuż usadowioney nieprzyiacielskiey Artylleryi, wtedy naybardziey starać się potrzeba, ażeby ogień iak nayprędzey rozpocząć.

61. Artyllerya konna, także i wtedy naywyższy stopień szybkości ogniowi swoiemu nadawać winna, gdy iak to iuż wyżey powiedziano, ukazawszy się niespodzianie nieprzyiacielowi z przestraszenia go korzystać zechce – w takiem bowiem zdarzeniu wrażenie moralne, mocnieyszem bywa od fizycznego; a sam szum kul, lub świst kartaczy, skutkuie częstokroć prawie tyle, co trafne wystrzały.

Przyznaiąc iednakże słuszność zdania:
iż kilka wystrzałów w przyiaznym momencie, których się nieprzyiaciel niespodziewał, częstokroć większy robią skutek, niżeli dziesięć razy tyle kul trafiaiących na które był przygotowany, przyznać także należy, iż podobne skutki tylko wprawney i zwinney Artylleryi Konney udawać się mogą; ociężała bowiem fizycznie lub moralnie, musi oczywiście ich się wyrzec, a przeto nie iednego świetnego czynu zaniechać.

62. Ponieważ zaś nieprzyiaciel widząc przed sobą Artylleryą konną, nie tak łatwo kilkoma da się odpędzić wystrzałami; samym przeto hukiem, Artyllerya nic nie wskóra, ieżeli trafiać nie będzie umiała. Warunki skuteczności pocisków i zastosowanie onych do potrzeby, znaiome są każdemu Artyllerzyście, nie pozostaie nam przeto w tym względzie, iak tylko następuiące umieścić uwagi.

Artyllerya konna iak naybardziey wystrzegać się musi, strzelania pod wysokim kątem podniesienia; lecz przeciwnie, ile możności drzennie, i z małem podniesieniem strzelać powinna. Że zaś działaiąc wspólnie z Jazdą, nie wydarzy się iey prawie nigdy na nieprzyiaznym w ogólności znaleść się gruncie, na równinie przeto, wystrzały drzennie potoczne, będą nayskutecznieyszymi.

Ze względu na odległość, strzelaiąc tak z Armat, iako też z Jednorogów, stosować się można do następuiących reguł:
1. Na 500 do 600 sążni albo żadnego skutku od Dział tych spodziewać się niemożna, albo też skutek ten będzie nader małym i niepewnym.
2. Na 400 sążni wystrzały ieszcze nie będą pewnemi, i wolnego strzelania, albo też znaczney ilości Ammunicyi wymagaią.
3. Od 250 do 300 sążni, wystrzały zaczynaią iuż bydź pewnieyszymi; pewność ta powiększa się co raz bardziey zbliżaiąc się do 150 sążni, a ieżeli nieprzyiaciel w ściśniętych stać będzie massach, wtedy staią się morderczemi.
4. O 200 sążni kartacze zaczynaią bydź skutecznemi, używaiąc iednakże na bliższą odległość kartaczy mnieyszych, ieżeli tylko będą pod ręką, i ieżeli usposobienie gruntu, użyciu onych sprzyiać będzie. W przeciwnym bowiem razie, wydarzyć się może, iż na 100 sążni i bliżey nawet, kartaczy większych użyć wypadnie.

Podług tego ocenić więc można, z iakich odległości Dział użyć wypada, ażeby nie marnuiąc nadaremnie kosztowney Ammunicyi, pożądany z ich pocisków otrzymać skutek.

63. Użycie Artylleryi w wielkich massach, nie iest bynaymniey ziawiskiem nowey woiowania sztuki; gdyż bitwy siedmioletniey iuż woyny, liczne podaią nam przykłady, zgromadzenia w iedną Batteryę, 40 do 60 sztuk Armat. W tym iednakże względzie wypada nam o pewnem zrobić wzmiankę uprzedzeniu. Podług zdania niektórych, wszystko ma bydź iedno, czyli gdy pewna ilość Dział, rozmieszczoną będzie po długiey linii Plótonami, w wielkich ieden od drugiego odstępach, czyli też gdy takowa użytą będzie w iednem mieyscu, stawiaiąc Działa blizko siebie; gdyż wszystkie także poiedyncze Plótony, będą mogły ogień swóy ku iednemu zwracać przedmiotowi, co na doniosłość Dział żadnego niema wpływu. Lecz zdanie to iest fałszywe: albowiem wielka w iednem mieyscu zgromadzona Batterya, posiada własność iedności; rozrzucone zaś po całey linii, własności tey nie maią. Jeżeli zatem idzie o wykonanie stanowczego iakiego za pomocą Artylleryi zamiaru wtedy wielką ilość Dział, pod iedną i tę samą iedność podciągnąć potrzeba. Pomimo tego iednakże, wielkie Artylleryi massy, maią też i wady. Nasamprzód: iż rzadko kiedy takie znaleść można mieysce, w którymby wszystkie razem Działa z równym skutkiem bić się mogły; i dla tego dwie lub więcey takich całości, przeciwko takiemu punktowi użytych, będą w takim razie dostatecznemi; a z tym sposobem, mniey się wymaganą nadweręży iedność, gdyż ogólny zamiar, tylko kilku dowodzącym temi całościami, znayomym będzie. Powtóre: iż każda massa Artylleryi, w miarę powiększania się swego, staie się co raz mniey ruchomą; nakoniec, iż ieżeli nieprzyiacielowi tyle się poszczęści, iż ią z boków lub z tyłu zaiąc zdoła, wtedy cały iey ogrom, od zguby zachować iey niepotrafi, a wynikła ztąd strata, tem boleśnieyszą dla ogółu się stanie. Stosuiąc się więc do tego, przyiąć można za ogólną zasadę: iż każde w ogólności zgromadzenie Artylleryi w wielkie oddziały, wtedy tylko z własnem iey bezpieczeństwem mieysce mieć może, gdy znaczne massy woyska tuż za nią postępować, i boki iey zakrywać będą.

Ze względu zaś na Jazdę i Artylleryą konną bezpośrednio: iż wszelkie zgromadzenie Artylleryi konney w wielkie oddziały, mniey ieszcze niżeli używaiąc oney z Piechotą, do użycia iey z Jazdą zastosowanem bydź może; z przyczyny; iż postępuiąca za nią liniia Jazdy gdy iey późniey przez odstępy pomiędzy działami przemknąć wypadnie, zmuszoną będzie wykonać poruszenie, sprzeciwiaiące się iey sposobowi postępowania działaiąc frontem, to iest: iż właśnie wtenczas, gdy naywięcey na tem zależy, ażeby szyku swoiego nie nadwerężyła, będzie musiała połamać się i porozrywać.

W każdym iednakże przypadku, dla zabezpieczenia Artylleryi z boków, za skrzydłami iey mocne oddziały Jazdy w kolumnach iść powinny.

64. Wymienione dotąd korzyści wojowania wielkiemi massami Artylleryi, nie wyłączaią iednakże tey broni bynaymniey, od pożytecznego używania iey częściami, gdyż ieżeli tylko poiedyncze małe oddziały, zręcznie prowadzonemi będą, wtedy do śczęśliwego wypadku bitwy, znacznie przyłożyć się będą w stanie. Nigdy wszakże, iak to kilkakrotnie iuż powiedziano, oddziały te z mniey iak dwóch Dział, składać się nie powinny.

Do dziełania częściami, konna Artyllerya bardziey znowu niżeli każda inna wprawną bydź potrzebuie, ażeby każdy w szczególności Officer, wcześnie nauczył się sztuki zręcznego ze swoim oddziałem do ogólnego zamiaru zmierzaiącego współdziałania, i unikania niedogodności z rozdzielania sił pochodzących.

Korzyści właściwe działaniom odosobnionemi częściami są wielorakie. Oddziały takie, same przez się iuż są ruchliwsze, i na przeciwnym gruncie użytecznieysze: wyszukiwanie punktów z których nieprzyiaciela z boki zaymować mogą, co iak wiadomo bardzo iest skutecznym, iest dla nich łatwieyszem; mogą się śmieley na wszystko narażać, gdyż chociaż będą straconemi, wtedy strata nie iest wielką, iż łatwiey niżeli wielkie oddziały, nieprzyiaciela niepostrzeżenie podchodzić są w stanie. Wszystko to iednakże wtedy tylko mieysce mieć może, ieżeli roztropnie będą prowadzone, inaczey bowiem: lepiey iest zachować cały ogół razem, niżeli cząstkowo niewprawnym powierzać go rękom.

65. Przy rozpoczęciu bitwy zwykło się Artylleryą zaraz na istotny punkt który attakować postanowiono ślepo uderzać, lecz reguła ta ściąga się więcey do pieszey, niżeli do konney Artylleryi. Ta bowiem rzadko kiedy ma czas potrzebny do preludyowania tym sposobem, gdyż zwykle albo stała w rezerwie, albo puszczoną została dla zniszczenia do reszty pobitego nieprzyiaciela. Lecz ieżeli takie nie zachodzą okoliczności, i bitwa nadzwyczayney na sobie nie nosi cechy, wtedy reguła ta iest wspólną równie konney, iako też i pieszey Artylleryi.

66. Ogólną iest zasadą dla Artylleryi konney, ażeby ile możności wystrzegała się zaymowania stanowisk przed frontem własnego woyska leżących. Inaczey bowiem, nie tylko iż nieprzyiaciel mieć będzie dwa przedmioty zamiast iednego, w które bić może, ale nadto, co poniekąd iest ieszcze gorzey, iż przeszkadza się wolnym poruszeniom własnego woyska, co osobliwie iest szkodliwem działaiąc wspólnie z Jazdą, którey naywiększa użyteczność przed nieprzyiacielem, od ścisłego iey porządku i nierozerwanego szyku naybardziey zależy. Ile możności zatem Artyllerya konna stawać powinna z boku, a tem łatwieyszem dla niey będzie, iż maiąc przezornych i rzecz swoią znaiących Kommendantów Plótonów, bez narażenia się działać może częściami, iak to wyżey opisanem zostało.

67. Artylleryi konney nie zwykło się podobnież, narażać na ciągłe kanonady; których z przyczyny znaczney ilości ludzi, koni i lekkiego Dział iey wagomiaru, długo wytrzymać nie iest w stanie. Jednakże Artyllerya konna dosyć silną czuć się powinna, ażeby w przypadku potrzeby, gdy Artylleryi pieszey pod ręką nie będzie, lub też gdy nie będzie czasu do stracenia, w każdy iaki będzie od niey wymagany bóy na Armaty, wdać się mogła. Wtedy bowiem przez szybkie obroty, wielką w manewrowaniu zręczność i umiejętne korzystanie z usposobienia gruntu, powinna nieprzyiaciela zmieszać, i skuteczność iego armatniego ognia osłabić. W takim iednakże przypadku, powinna się wystrzegać wszelkiego sił swoich rozrywania, wszystkie uboczne oddziały do siebie ściągać, i przez większą Dział liczbę, przewagę nad nieprzyiacielską siłą otrzymać.

Ta sama reguła ma także mieysce, gdy Artyllerya konna mieć będzie zlecenie, rzucenia się na attakuiące nieprzyiacielskie massy. W takim razie podiechawszy do nich na 500 kroków (naylepiey ku którey ze skrzydłowych), strzelać powinna iak tylko można nayprędzey; nabiiaiąc połowę Dział kulmi, połowę kartaczami; a dopiero rozbiwszy ie w części, dokonanie rozpoczętych korzyści, przyprowadzoney w tym celu Jeździe zostawić.

68. Nie zwykło się także wystawiać Artylleryi konney na ogień ręczney broni, lecz mnogie zachodzą w czasie woyny okoliczności, w których koniecznie od reguły tey odstąpić należy, iak np. zdobywaiąc gwałtem iaki przechód, most, i t.p. gdyż w takim przypadku, chcąc zewnątrz doniosłości ręczney broni pozostać, zamierzonego celu dopiąćby nie można. W takiem więc położeniu, dla zabezpieczenia Dział, przodkar i koni wierzchowych, należy korzystać z mieyscowości, czego usposobienie gruntu prawie zawsze dozwala. W innych zaś zewnętrzne doniosłości broni ręczney czynnościach, tak przodkary iakoteż i konie wierzchowe zawsze za Działami pozostać powinny. Jednemu tylko w tym względzie wyjątkowi podlega Artyllerya konna; to iest wtedy, gdy bronić się była przymuszoną; lecz używać iey tym sposobem, byłoby nierozsądnie. Jeżeli zatem Artyllerya konna w ogólności, w ogień broni ręczney wprowadzoną bydź musi, w tedy korzyści iakich ztąd spodziewać się można, dokładnie ze stratą na którą takową się naraża, porównane bydź powinny. Inaczey zaś się dzieje, ieżeli przez napieranie nieprzyiaciela Artyllerya na ogień ręczney broni wystawioną zostanie, wtedy musi takowy koniecznie wytrzymać, ieżeli tylko spodziewać się może iż obronić się zdoła.

69. Na gruncie przecinanym, użyteczność działania oddzielnemi częściami, iest niezaprzeczoną; gdyż nie tylko iż ieden Plóton łatwiey wszędzie może się przeniknąć, lecz nadto w przypadku zamieszania, nie wszystkie od razu Plótony czynnemi bydź przestaną. W lesie zaś, potrzeba naybardziey cząstkowego unikać działania, i bitey zawsze trzymać się drogi; zaieżdżaiąc z niey bowiem, Działa zaplątać się mogą w gęstwinie, lub też biiac się poiedynczo wpadną na bezdroża; i od ogółu odłączonymi zostaną.

Skuteczność Artylleryi, ustaie po większey części z nadeyściem nocy; i dla tego lepiey iest w takim razie odesłać ią wcześnie, na pewne naprzód obrane stanowiska, niżeli wplątać ią w zamieszanie, w którem nic dopomódz nie może, szkodząc częstokroć swym ogniem własnemu woysku.

70. Z tego względu wypada nam iedną ieszcze ogólną przytoczyć regułę, to iest: ażeby Artyllerya konna wszelakiemi starała się unikać sposobami, strzelania ponad własne woysko. Reguła ta wprawdzie bywa zbiianą, lecz pospolicie przez takie osoby, które nigdy nie znaydowały się w takim położeniu, ażeby ponad ich głowy przelatywały pociski. Komu zaś z doświadczenia iest znaiome, to nader nieprzyiemne położenie, które częstokroć naywalecznieysze woysko, w rozumieniu iż go z tyłu attakuią, w zamieszanie wprowadza i do odwrotu nakłania, ten bez wątpienia reguły tey trzymać się nie zaniedba.

71. Niekiedy oddzielne Plótony, a nawet cała Batterya, otrzymuie rozkaz wzmocnienia linii ognia, iakiey iuż usadowioney Artylleryi. Uskutecznienie tego, nie może niezręczniey być wykonanem, iak staiąc w odstępach dział iuż w ogniu będących. Nawet szykowanie się w liniią za iednem ze skrzydeł biiącey się Artylleryi, w niektórych tylko przypadkach mieysce mieć może. Wzmocnienie przeto linii ognia iakiey w czynności iuż będącey Artylleryi, uskutecznia się w sposobie naybardziey temu zamiarowi odpowiadaiącym, gdy przybywaiąca w tym celu Batterya, formuie się nieco z boku, kształcąc ze stoiącemi kąt wchodzący. Tym bowiem sposobem będzie mogła zaymować nieprzyiaciela ukośnie, uważaiąc iednakże, ażeby własnego swego, ku nieprzyiacielowi zwróconego skrzydła nie narażać.

72. Prowadzenie wozów nabojowych, nie może bydź wyłączone od ogólnych wojownictwa Artylleryi ściągaiących się przepisów. Zręczne ich bowiem prowadzenie, iest trudnem bardzo zadaniem, którego rozwiązanie od tego zależy, ażeby:
1. ile możności i bez konieczney potrzeby, nie narażać ich na ogień nieprzyiacielski.
2. iżby przez Batteryą do którey należą, łatwo w potrzebie znalezionemi były.
3. ażeby wystrzegały się ogólnego zamieszania, w którem straconemi bydźby mogły.
4. ażeby zawsze były pod ręką, tak iżby Batteryi nigdy ammunicyi niebrakowało.

73. Teraz pozostaie nam ieszcze ieden punkt do wyłożenia, to iest: odpowiedzieć na zapytanie, iak długo Artyllerya konna w boyu trzymać się powinna, gdzie oczekiwać ostateczności a gdzie nie, i kiedy bez utraty honoru może ziechać z placu, lub też poddać się i bydź straconą? Że pytania te są w ogólności nieco drażliwey natury, każdy to łatwo przyzna; a odpowiedzi zależąc iedynie od czucia dowodzących nią Officerów, ani wyrachowaniem, ani też wnioskami rozsądku ograniczonemi bydź nie mogą.

W żadney prawie okoliczności, oprócz tey o którey mowa, większa niepanuie rozrzutność wyrazów szumnych i wdzięcznych; lecz z temi dzieie się iak z próżnemi beczkami, które im bardziey są próżne, tym czystszy dźwięk wydaią. Strata Dział w ogólności, ze wszelkich względów nieprzyiemnem iest zdarzeniem; gdyż nieprzyiaciel pyszni się ich zdobyciem, i wiadomość o ich stracie od nas ze zmarszczonem odbierana bywa czołem. Na cóż więc walczyć słowami o zdarzenie, w którem wszelka nas odstępować zwykła filozofia, a które, dopóki gruntowne o takowem wyobrażenie się nie zmieni, iednakże rozstrzygniętem bydź nie może. Nikomu nie życzymy doznać takiey smutney ostateczności; temu zaś którego nieszczęśliwa gwiazda takowey podda, ażeby miał tyle wewnętrznego uczucia, i taki obrał sobie środek, iaki własne iego przekonanie za naylepszy mu wskaże. Po każdym Dowódzcy Batteryi spodziewać się należy, że tyle posiadać będzie znaiomości, ażeby toczącą się obok niego bitwę zrozumiał, i niezachwianą miał wolę poświęcenia się, gdy przekonanie iego wskaże mu, iż przez utratę powierzonych mu kilku Armat, inne woysko od zguby zachować zdoła. Każdy Dowódzca Batteryi oprócz tego, powinien bydź przeięty tą prawdą, iż przy niezachwianey z iego strony wytrwałości, nikt niszczącemu skutkowi iego Dział oprzeć się nie zdoła; a strata Armat wtedy nayłatwieyszą iest do powetowania, gdy ludzie i konie uratowanemi zostaną. Nakoniec samo ze siebie się rozumie, iż po Dowódzcy wyżey wyszczególnione posiadaiącym własności, nadużycia z ostatniey tey zasady spodziewać się nie można.

C. Eskorta Artylleryi Konney

74. Artyllerya konna, iak każda inna, wtedy tylko bronić się iest zdolną, gdy odprzodkowana, stoi w gotowości do strzelania; lecz i wtedy nawet, tylko z fronta, lub tyle w prawo, albo w lewo, ile ukośnego kierunku Działom swoim nadać może. Z boków zaś i z tyłu bronić się iest w stanie iedynie wtedy, gdy albo wszystkie swoie Działa lub część onych zaprzodkuie, przed nowym swoim nieprzyiacielem się uformuie, i powtórnie odprzodkuie. W samem zaś odprzodkowaniu, lub gdy ieszcze iest zaprzodkowaną, za bezbronną zupełnie uważać ią można, gdyż odporowi iaki Kanoniery z szablą w ręku dać mogą, zbywa na iedności, oraz iż takowy z przyczyny za małey liczby, znacznym w ogólności bydź nie może. Na taki więc odpór rachować można w takich iedynie zdarzeniach, które Batteryii przypadkowo wydarzyć się mogą, nie zaś w takich, na które rozmyślnie narazić się iey wypadnie. Ze strony Jazdy przeto, dodanym bydź powinien Artylleryi konney, pewny oddział, którego obowiązkiem iest bronić iey w takich przypadkach, i który z tego powodu Eskortą iey się nazywa. Że zaś każdego momentu wydarzyć się może przypadek, w którym Artyllerya konna swey Eskorty potrzebować będzie, wypływa więc z tego, iako prawidło do nauki wojowania obudwóch tych broni: iż Artyllerya konna czy to stoiąc w mieyscu, czyli będąc w ruchu lub też w boju, nigdy bez eskorty zostawać niepowinna.

75. Położenia w których Artyllerya konna w czasie woyny znaydować się może, są dwoiakie: zwyczayne lub nadzwyczayne. Do tych pierwszych liczą się podchody i obozowania nie bezpośrednio w obec nieprzyiaciela, iako też i takie bitwy, w których Artyllerya konna równą iest co do siły swoiemu przeciwnikowi. Do drugich zaś czyli do nadzwyczaynych, należą zdarzenia w których albo od przewyższaiącego w sile nieprzyiaciela Artyllerya konna napadniętą bydź spodziewać się musi, lub też iż iey z takim mieć do czynienia wypadnie. W pierwszem, czyli zwyczaynem położeniu, dostateczną iey będzie Eskorta, którą także zwyczayną nazwaćby można; w nadzwyczaynych zaś, potrzeba ażeby cała, lub część Jazdy, którey przydaną została, wspólnie z nią działała, ieżeli swey konney Artylleryi utracić niezechce. Późniey, gdy mówić będziemy o sposobie woyowania obudwóch broni, wyłożemy, iakie w ręku wodza Jazdy znaiduią się środki których koniecznie użyć powinien, chcąc zapobiedz, ażeby dodana mu Artyllerya konna w nieprzyiacielskie nie wpadła ręce. Że zaś przypadki takie ogólnie opisanemi bydź nie mogą, lecz potrzebuią przez osobne przykłady bydź wyiaśnionemi, przestaniemy więc tym czasem, na wyłożeniu składu i obowiązków Eskorty zwyczayną zwaney.

76. Eskorta Artylleryi konney, powinna bydź złożona z Jeźdźców karabinkami uzbroionych, który koniecznie wprawionemi bydź muszą:
1. do strzelania z konia,
2. do zsiadania częściami, kładzenia się na ziemi, obok lub pomiędzy Działami, i strzelania celnie leżąc,
3. do flankierowania,
4. nakoniec do potykania się konno w ścisłym szyku, z równym iey co do liczby nieprzyiacielem.

Na iedną z 8u dział złożoną Batteryą, rachuie się pospolicie ieden Szwadron 100 do 120 koni. Przestaiąc więc na tey ilości, która w zwyczaynych przypadkach iest dostateczną, większa bowiem osłabiałaby niepotrzebnie Jazdę, zastrzegamy sobie iednakże w zdarzeniach, w których zwyczayna Eskorta Artylleryi obronić się nie będzie mogła, ażeby dowodzący Jazdą z częścią swey siły bronić iey nie zaniedbywał, trzymaiąc się w tym względzie zasady, iż Eskorta zwyczayna iedynie dla zabezpieczenia Artylleryi od przypadkowych napaści służyć może; dla odparcia zaś formalnych przeciw niey wymierzonych i popieranych attaków potrzebną iest większa innego woyska ilość.

Dowodzący Eskortą zwyczayną, powinien bydź prawdziwy Officer Jazdy; to iest: człowiek roztropny i odważny; obaznaiomiony z własnościami Artylleryi konney, uważaiąc ią iako broń, a nadewszystko powinien znać dokładnie:
rodzay i naturę wszelkich wystrzałów (drdzennych, ostro przez spiż, podniesionych, potocznych i t.d.) bydź obeznanym z doniosłością Dział w ogólności, w kątami padnięcia i odskoku, wysokością i długością podskoków na każdym gruncie; a to dla tego, ażeby w każdym przypadku, umiał unikać takich punktów, w które pociski uderzaią, staiąc zawsze w takich mieyscach, które ze względu na wysokość podskoków, będą dla Eskorty naybezpiecznieyszymi.

Na tym zasadza się ogólna reguła, którey w wyborze stanowiska dla Eskorty przy Batteryi w ogniu przeciwko Artylleryi będącey trzymać się powinien; a doświadczenie wkrótce przekona go, iż położenie iego niebezpiecznieyszem w ogólności się zdaie, niżeli iest istotnie; iako też, iż tysięczne ma w ręku sposoby zmnieyszenia ieszcze bardziey tego niebezpieczeństwa, nieubliżaiąc bynaymniey swoim obowiązkom. Przeydziemy teraz niektóre pospolite stosunki Batteryi konney w czasie woyny, wskazuiąc razem ogólne zasady zachowania się Eskorty zwyczayney, w każdym z przypadków, o których mówić będziemy.

77. W pochodzie odległym od nieprzyiaciela, oboiętną iest poniekąd rzeczą, gdzie maszeruie przeznaczona do Batteryi Eskorta; iednakże naylepiey iest, gdy połowa iey na czele, a druga na końcu Batteryi maszeruie; co podobnież zachowanem bydź winno, gdy nieprzyiaciel w blizkości się znayduie. W takim przypadku Eskorta zachowa także wszelką ostrożność, iaka dla Jazdy eskortuiącey iaki bądź tabor iest przypisaną, to iest: iż wyszle straż przednią i tylnią, iako też boczne ku nieprzyiacielowi podiazdy.

78. W obozie, Eskorta obozuie w blizkości Batteryi, gdzie? iest oboiętnem, bliżey nieprzyiaciela zaś wystawia stróże polowe i wysyła podiazdy.

79. Jeżeli Batterya wysyła ieden lub dwa Plótony oddzielnie, wtedy czwarta część lub połowa Eskorty idzie z nimi; co mianowicie dla tego dziać się zwykło, iż Jeźdźcy z których się składa, ze służbą Artylleryi konney iuż są obeznani. Albowiem każdy Officer kommenderuiący oddziałem Jazdy, któremu Plóton Artylleryi przydanym został, wzmocni niezawodnie iego Eskortę, gdy tego bezpieczeństwo Armat wymagać będzie.

80. W bitwie zwyczayney, ieżeli okoliczności inaczey wymagać nie będą, Eskorta Artylleryi staie po połowie z obudwóch skrzydeł Batteryi. Mogłaby także stanąć razem na iednem iey skrzydle, lecz to w takim tylko przypadku, gdy się przekona, iż drugie Batteryi skrzydło, niczego obawiać się niema przyczyny. Mieysce z tyłu Batteryi zaś iest naygorsze, gdyż wtedy Eskorta samowolnie na pociski nieprzyiacielskie się wystawia, i z powodu stoiącey przed nią Batteryi, co się dzieie naprzodzie, widzieć nie może.

Jak kolwiek Eskorta zwyczayna bojaźliwie do Batteryi tulić się niepotrzebuie, niepowinna takowa iednakże bardzo od niey się oddalać, nawet chociażby iey przez to istotnie mniey bezpiecznie stać wypadło; naprzód: ażeby na każdy przypadek była pod ręką, powtóre, ażeby naymnieyszego nawet nie dać powodu niedowierzania lub obawy. Mniemanie iż nieprzyiaciel do Eskorty naszey, nie zważaiąc na ogień Batteryi do którey należy, Działa swoie wymierzać będzie, iest fałszywe; gdyż Artyllerya konna iest dla niego zbyt naprzykrzoną. W ciągłych tylko kanonadach Artylleryi pieszey, mogłoby to niekiedy mieć mieysce, lecz i wtedy nawet spodziewać się tego nie można, gdyż Artyllerya, iakkolwiek częstokroć niesłusznie, zawsze iednak albo w nieprzyiacielskie Działa, albo też w postępuiące przeciw niey woysko bić zwykła. Jeżeli zatem kula uderzy niekiedy w Eskortę, wtedy przypisać to należy przypadkowi, od którego nikt zabezpieczonym bydź nie może.

81. Czyli Eskorta zwyczayna we dwa szeregi, w ścisłym szyku, Plótonami, z flankierami, konno lub pieszo ustawiona bydź ma, zależeć to będzie od biegu bitwy, od przedsiębranych przez nieprzyiaciela kroków, od poruszeń własney naszey Jazdy, zatem od zdania kommenderuiącego nią Officera, który wszystkie te okoliczności dokładnie przeto ocenić umieć powinien, by się do nich mógł zastosować. W ogólności zaś, następuiących trzymać się można prawideł:
1. ieżeli nieprzyiacielska Jazda ukaże się wewnątrz doniosłości dział Batteryi ostro przez spiż wycelowanych (około 800 kroków od Batteryi), wtedy połowa Eskorty przynaymniey powinna siedzieć na koniach.
2. Dorozumiewaiąc się iż nieprzyiaciel ma iaki zamiar przeciwko Batteryi, wtedy trzy czwarte części Eskorty trzymaią się w gotowości, i to przy skrzydle naybardziey od naszey Jazdy oddalonem.
3. Im bardziey nakoniec podsuwa się nieprzyiacielska Jazda, tem więcey Eskorta do Batteryi zbliżyć się, ogień ręczney broni wzmocnić, i ostrożność swoią powiększyć powinna.

82. Jeżeli zaś nieprzyiaciel rozdzieli się na dwa hufce, z których ieden rzuca się na Eskortę, gdy tym czasem drugi tylko czyhać się zdaie, ażeby, gdy takowa spędzoną zostanie, uderzyć na Batteryę w rozsypce; wtedy iest czas wezwać pomocy Jazdy, którey obowiązkiem będzie wpaść na oddział Eskortę napastuiący; Eskorty zaś, uważać pilnie na gromiony przez Batteryę nieprzyiacielski oddział, nie spuszczaiąc go nigdy z oka. Jeżeliby zaś w takiem położeniu nie było Jazdy pod ręką, wtedy Batterya iest narażoną, a przyczyną tego błąd iakiś bydź musi.

83. Wszelkie zamiary zaczepne ze strony Eskorty, mieysca mieć niepowinny, i tego tylko nieprzyiaciela bić iest obowiązana, któryby powierzoney iey obronie Batteryi zagrozić się odważył; odpędzonego zaś niepowinna bynaymniey ścigać, lecz przeciwnie wszystkich odniesionych korzyści odstępić, i iak nayspieszniey do Batteryi powrócić, ażeby w przypadku, iż nieprzyiaciel fałszywy na ten punkt wykonał attak, była w gotowości przyięcia go na innym punkcie. Wystrzegać się także powinna, dać się złudzić poruszeniami dążącymi do odprowadzenia iey od Batteryi; tem bardziey zaś przez wyzywaiące, lub zaczepne kroki, pobudzić nieprzyiaciela do attakowania.

84. Jeżeli Artyllerya konna przeznaczoną będzie do ścigania pobitego nieprzyiaciela, wtedy dopiero dla Eskorty iey otworzy się pole do walecznych i świetnych czynów. Naprzykład: ieżeli tylna straż nieprzyiacielska będzie mieć przy sobie Artylleryą, wtedy uformowawszy się przeciwko niey, przymuszamy ię żwawym ogniem do zaprzodkowania; a w momencie gdy Działa nieprzyiacielskie umilkną, Eskorta nasza rzuca się na usługiących ie Kanonierów. Powiedzie się iey, natenczas Działa w nasze dostaną się ręce; ieżeli zaś nieprzyiaciel był ostrożnym i odparł napastuiących, wtedy zabezpieczeni ogniem własnych swych Armat, na powrót przy Batteryi się zbieraią. Niech takie przedsięwzięcie, które roztropnie i z uwagą na panuiące okoliczności wykonanem bydź musi, dwa razy tylko szczęśliwie się powiedzie, a wtedy na los swóy Eskorta nie będzie miała narzekać przyczyny.

85. Jeżeli Batterya konna, wytrzymawszy długo na niebezpiecznem iakiem stanowisku, będzie nakoniec przymuszoną do ziechania z placu, w takim razie iedna połowa iey Eskorty pozostaie przy Batteryi w porządku, druga zaś połowa wyskakuie naprzód i rozsypuie się, a wypaliwszy z karabinków i pistoletów uciera się z nieprzyiacielem tak, iżby niewiedział, gdzie się Batterya podziała. Skoro zaś tylko działa powtórnie się zatrzymały i do dania ognia przysposobiły, wtedy na sygnał zbioru przy Batteryi, zatrąbiwszy jeźdźcy rozsypani naywiększym pędem cofaią się w tył, Działa zaś ścigaiącemu ich nieprzyiacielowi rykną stóy! w takiey iednakże okoliczności w porządku zachowania połowa Eskorty, iak naypilniey czuwać powinna, ażeby nieprzyiacielowi nieudało się przypadkiem wpaść na Batteryą pod zasłoną nieuchronnego w takim razie zamieszania.

86. Te kilka przykładów, dostatecznemi bydź powinny, dla oznamionowania ogólnego zachowania się Eskorty zwyczayney. Wyszczególnienie bowiem większey ilości poiedynczych przypadków, przedmiot ten rozwklekłymby uczyniło, bez zupełnego wyczerpania, co oczywiście iest niepodobnem, i własney rozwadze zostawionem bydź musi.

Postępowanie względem nieprzyiacielskiey Eskorty, wskazuie okoliczność: iż to co nam sprzyia, w przeciwnem zamiarze względem nieprzyiaciela wykonanem bydź powinno. W opisaniu sposobu wojowania obudwóch broni, będziemy mieli porę przedmiot ten ieszcze kilkakrotnie wzmiankować, i prawdę wymienionych powyżey zasad przykładami wyiaśnić.

[...]

Autor: Józef Kosiński

Opublikowano 21.04.2011 r.

Poprawiony: wtorek, 26 kwietnia 2011 20:01