Dezintegracja Jugosławii 1945-2006

  • PDF
  • Drukuj
  • Email

Ostatnie wydarzenia, które miały miejsce na Bałkanach, ponownie zwracają naszą uwagę na ten rejon świata. Niedawno odbyte referendum w Czarnogórze (21 maja), które zdecydowało o wystąpieniu tej republiki z struktur federacyjnych utworzonych wspólnie z Serbią i powołaniu osobnego państwa, w pewnym stopniu na nowo ożywiło dyskusje i rozważania zarówno o Jugosławii i jej dziejach, jak i o losach państw, które są jej spadkobiercami – głównie zaś Serbii.

Referendum czarnogórskie pośrednio implikowało inny problem, a mianowicie los obszarów zamieszkanych przez liczną mniejszość albańską (przy czym warto zauważyć, że problem ten nie ogranicza się tylko i wyłącznie do Kosowa, ale obszary zamieszkałe przez wspomnianą mniejszość obejmują południowe ziemie Czarnogóry oraz rejony macedońskie, które leżą na pograniczu z Albanią i Kosowem. Niewiele osób zdaje sobie sprawę z silnego skupiska albańskiej mniejszości w Grecji, a dokładniej w Epirze). Wydarzenia, które miały miejsce w ostatniej dekadzie XX wieku na obszarach leżących kiedyś w byłej Jugosławii, niejednokrotnie stawały się narzędziem przetargowym w polityce, i jako takie zostały silnie zniekształcone. Warto zatem tutaj przyjrzeć się rozwojowi socjalistycznej Jugosławii i jej strukturze narodowościowej.

Komuniści jugosłowiańscy, mimo tego że byli zdeklarowanymi wrogami monarchii, niejednokrotnie odwoływali się do pojęcia „trójimiennego narodu” – narodu jugosłowiańskiego1. Nie jest to niczym dziwnym, jeżeli zwrócimy uwagę na to, że komunizm postulował internacjonalizm, który miał zastąpić przeżytek, jakim w jego rozumieniu były państwa narodowe.

Genezy powstania socjalistycznej Jugosławii należy szukać jeszcze w latach II wojny światowej. Już w roku 1942 (26 listopada) w bośniackiej miejscowości Bihać odbyło się pierwsze posiedzenie Antyfaszystowskiej Rady Narodowego Wyzwolenia Jugosławii (Antifašističko Veće Nardnog Oslobođenja Jugoslavije – AVNOJ). Ustalono na nim kształt i zasady funkcjonowania AVNOJ, oraz wyłoniono organy nowej władzy. W dniach od 21 do 29 listopada 1943 roku, w Jajce (mieście leżącym również w Bośni) odbyło się drugie posiedzenie AVNOJ. Zdecydowało ono o przekształceniu AVNOJ w najwyższy organ władzy. Również, podczas obrad, wybrano rząd tymczasowy, na czele którego stanął Tito. Ustalenia z Jajce okazały się najbardziej decydujące, jeżeli weźmiemy pod uwagę przyszły kształt państwa – Jugosławia została określona jako państwo federacyjne, o ustroju socjalistycznym, a monarchia została zniesiona.

W latach 1944-1945 doszło do krótkiego epizodu, kiedy to komuniści jugosłowiańscy podjęli się współpracy z politykami związanymi z emigracyjnym rządem Jugosławii. Do współpracy doszło na skutek nacisków brytyjskich na jugosłowiański rząd emigracyjny, które były spowodowane sukcesami partyzantki komunistycznej w walce z siłami Osi. Wynikiem tych zabiegów było ustalenie znane jako porozumienie Tito-Šubašić2 ; przewidywało ono udział polityków emigracyjnych w Rządzie Tymczasowym. Jednakże, wobec postawy Tito, który dążył do przejęcia całkowitej władzy w kraju, emigracyjny politycy wycofali się ze struktur Rządu Tymczasowego.

Ostatecznie, sytuacja polityczna została wyjaśniona z dniem proklamacji powstania Demokratycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii (10 sierpnia 1945 r.). Na jej czele stanął Tito, który sprawował urząd dożywotniego prezydenta i naczelnego wodza. Zmiana nazwy państwa, która nastąpiła 29 listopada tego samego roku na mocy Parlamentu Konstytucyjnego (Federacyjna Ludowa Republika Jugosławia), w zasadzie tylko potwierdziła struktury i nowy ustrój państwa.

Jednym z pierwszych problemów, z jakim spotkała się nowa władza, okazała się kwestia współpracy poszczególnych ugrupowań politycznych z wojskami okupacyjnymi. Najwięcej kontrowersji wzbudzała działalność Niezależnego Państwa Chorwackiego3 , które dopuściło się wielu zbrodni. Jednakże euforia, jaka zapanowała po zakończeniu wojny, została wykorzystana przez kierownictwo komunistyczne, do ograniczenia procesu denazyfikacji, w imię hasła braterstwa i jedności. Stało się to zarzewiem przyszłych konfliktów.

Innym zagadnieniem, którym zajęły się w początkowym okresie istnienia władze nowej Jugosławii, była kwestia wewnętrznego podziału administracyjnego. Zgodnie z uchwałą o federalizacji państwa, odcięto się od przedwojennego podziału administracyjnego kraju. Zasadniczo państwo podzielono na sześć republik związkowych – Słowenię, Chorwację, Bośnię i Hercegowinę4 , Serbię, Czarnogórę i Macedonię. Dodatkowo, w Serbii, wydzielono dwie prowincję autonomiczne – Wojewodinę na północy, oraz Kosowo i Metohię na południu. Jako ciekawostkę można podać, że Moša Pijade (jeden z najbliższych współpracowników Tito) chciał, aby utworzyć autonomiczne okręgi dla mniejszości także w innych republikach (np. Serbów i Włochów w Chorwacji, Albańczyków i Turków w Macedonii), ale pomysł ten nie uzyskał aprobaty Tity.

Oprócz tego, władze komunistyczne dokonały także zmian w strukturze etnicznej podlegających im obszarów. Jedną z pierwszych decyzji w tej kwestii było zakazanie powrotu ludności niealbańskiej wypędzonej z Kosowa podczas II wojny światowej5 . Na mocy tego samego rozporządzenia (6 marzec 1945 rok) zakazano również powrotu osobom wypędzonym podczas działań wojennych, do Macedonii6.

Wszystkie te decyzje zostały wprowadzone w życie wyłącznie na mocy rozporządzeń władz komunistycznych, natomiast nie odbyło się żadne głosowanie, które wyrażałoby opinię stron zainteresowanych.

Innym zagadnieniem etnicznym, które zaważyć miało w przyszłości, była kwestia narodów jugosłowiańskich. O ile w epokach poprzedzających II wojnę światową uważano, że istnieją tylko trzy narody południowosłowiańskie (Słoweńcy, Chorwaci i Serbowie), to do lat siedemdziesiątych XX wieku, kierownictwo komunistyczne podwoiło ich liczbę. Oprócz wyżej wymienionych narodów, do narodów konstytucyjnych zaliczono także Czarnogórców7 , Macedończyków8 oraz Muzułmanów9 . Oczywiście, w zamyśle kierownictwa partyjno-państwowego, miały one stanowić części składowe jednego narodu jugosłowiańskiego.

Wspomniany już brak denazyfikacji po wojnie doprowadził do odżywania nacjonalizmów poszczególnych grup narodowościowych (zarówno rzeczywistych, jak i zaliczonych do takich przez władze państwowe). W celu pogodzenia tych wszystkich dążeń z ideologią komunistyczną, główny myśliciel komunistyczny, Słoweniec Edvard Kardelj utworzył doktrynę tzw. małych nacjonalizmów. Stała się ona, na mocy konstytucji z 1974 roku, obowiązującą ideologią państwa. W jej myśl, w każdej republice istniał tylko jeden naród konstytucyjny. Przeczyło to w sposób oczywisty innemu zapisowi w tejże konstytucji, który wymieniał wszystkie narody konstytucyjne w Jugosławii. Doszło do tego, że np. Serbowie czy Chorwaci zamieszkujący Bośnię, nie stanowili w niej jednego z narodów konstytucyjnych, lecz zwykłą mniejszość i odbierali taki status jako krzywdzący10 .

Dodatkowo sytuację komplikowała nowa przebudowa państwa. Na mocy przepisów zawartych w konstytucji, poszczególne republiki związkowe, jak i okręgi autonomiczne uzyskały bardzo szerokie uprawnienia. Ich kierownictwo mogło zablokować na terenie sobie podległym dowolną decyzję rządu federalnego. Konstytucja federalna w rzeczywistości została podporządkowana konstytucjom poszczególnych republik. Mimo takiej zapowiedzi praktycznego demontażu państwa, wszystkie granice wewnętrzne (pomiędzy republikami związkowymi) nadal były określane jako granice administracyjne, a nie państwowe. Najbardziej konflikt ten uwidocznił się w Bośni, gdzie zwolniono kadry kierownicze, podejrzane o poglądy unitarne, czyli zachowanie struktur wspólnej państwowości. Doszło do wielkiej emigracji Serbów i Chorwatów z Bośni, a działacze muzułmańscy, stojący na czele tych czystek, oskarżali i występowali przeciwko innym muzułmanom, którzy opowiadali się za umiarkowaniem.

Jednakże wszystkie te tendencje odśrodkowe były hamowane przez Tito, który był wyrazem wspólnego bytu Jugosławii. Po jego śmierci11 zabrakło osobowości na tyle silnej, aby była w stanie zapanować nad komplikującą się sytuacją polityczną w państwie. Jako nowe ciało rządzące wybrano ośmioosobowe kolegium (Prezydium), na czele którego stał przewodniczący, który sprawował ten urząd przez rok, po upływie którego następowała rotacja na sprawowanych stanowiskach. Organ ten stał na stanowisku, że należy kontynuować politykę prowadzoną przez Tito, i nie godzić się na reformy. Nowe kierownictwo państwowe nie potrafiło poradzić sobie z piętrzącymi się trudnościami – strajkami i wystąpieniami ludności domagającej się demokratyzacji systemu, dążeniami secesjonistycznymi niektórych republik oraz odradzającymi się nacjonalizmami. Próbą zapobieżenia konfliktom była zmiana konstytucji w 1988 roku; jednak nie była ona w stanie zapobiec nadchodzącemu rozkładowi państwa. Na to wszystko nałożyły się trudności gospodarcze kraju i jego wzrastający dług zagraniczny.

Głównym obszarem, gdzie uwidoczniły się problemy państwa i na którym rozegrały się kluczowe wydarzenia w rozkładzie kraju, było Kosowo. W 1981 roku, podczas demonstracji w Prisztynie, część studentów albańskich domagała się przekształcenia Kosowa w republikę. Zwolennicy tej idei mieli poparcie w reżimie Hohxy w sąsiedniej Albanii, gdzie nawet tworzono bojówki paramilitarne, które miały sterroryzować i zmusić do ucieczki ludność niealbańską i przeciwników oderwania Kosowa.

Nadzieję na odbudowę zachwianej równowagi i zatrzymanie postępujących procesów secesjonistycznych zrodziły pierwsze wolne wybory w powojennej Jugosławii. Przeprowadzono je w 1990 roku, według systemów wyborczych obowiązujących w dawnych republikach związkowych12 . Niebawem okazało się, że były to nadzieje płonne, ponieważ w Słowenii i Chorwacji wygrały ugrupowania pragnące przekształcenia Jugosławii w konfederację13. W tym samym roku okazało się, że reforma rządu federalnego (na czele którego stał Chorwat Ante Marković), wobec sprzeciwów republik związkowych, nie jest w stanie uratować gospodarki. Głównym powodem niechęci republik związkowych i ich działalności przeciwko reformie, było przeświadczenie że dana republika jest wykorzystywana przez inne. Decyzją rządu Słowenii z dnia 1 stycznia 1991 roku, która przestała wpłacać pieniądze do budżetu federalnego, faktycznie zlikwidowano wspólnotę państwową14 . Jednak jeszcze nic nie wskazywało jednoznacznie na zbliżającą się wojnę.

Dnia 25 czerwca 1991 roku parlamenty Słowenii i Chorwacji proklamowały niepodległość. Dodatkowo paramilitarne ugrupowania w Słowenii zablokowały koszary armii federalnej i zajęły federalne posterunki graniczne. Wobec zagrożenia integralności państwa i możliwości wybuchu walk, armii federalnej nakazano przywrócić porządek (na mocy rozkazu ministra obrony narodowej, chorwackiego generała Veljka Kadijević’a, a na skutek decyzji rządu federalnego Ante Marković’a opartej na artykule 247 konstytucji federalnej)15 . Do pewnego uspokojenia sytuacji doszło parę dni później, kiedy ministrowie spraw zagranicznych Włoch, Holandii i Luksemburga przekonali Chorwację i Słowenię do trzymiesięcznego zawieszenia swoich postulatów. Dnia 1 lipca przewodniczącymi Prezydium został jeden z przywódców chorwackich, który opowiadał się za secesją – Stipe Mesić, a jego zastępcą przedstawiciel Czarnogóry – Branko Kostić16 . Pierwszą decyzją Prezydium było żądanie odblokowania koszar armii federalnej, zaprzestania ataków na nią, rozbrojenia bojówek paramilitarnych oraz przywrócenia federalnej kontroli na granicy państwowej. Na uspokojenie sytuacji w Słowenii wpłynęła także decyzja Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej o nieuznaniu niepodległości Chorwacji i Słowenii. Jednak już wtedy w EWG pojawiły się różnice zdań wobec możliwego rozwiązania kryzysu jugosłowiańskiego (Austria i Niemcy optowały za natychmiastowym uznaniem suwerenności słoweńskiej i chorwackiej).

Ostatnią próbą ratowania sytuacji w Jugosławii była konferencja w Brioni (7-8 lipiec 1991 rok) między przywódcami jugosłowiańskimi reprezentującymi różne opcje polityczne oraz wysłannikami EWG. Na mocy jej ustaleń armia federalna miała pozostać pod dowództwem Prezydium, miano nie dokonywać aktów jednostronnych, zaprzestać walk, a granicę państwa miała strzec policja słoweńska, przekazując dochody celne do skarbu federalnego. Porozumienie z Brioni zakazywało także mieszania się innych państw w kryzys jugosłowiański. Dziesięć dni później Prezydium podjęło decyzję o wycofaniu armii federalnej ze Słowenii. Niespodziewanie przewodniczący Mesić zaczął odmawiać armii federalnej przejścia przez Chorwację. Konflikt dodatkowo zaostrzyło to, że krajowy rząd Chorwacji postanowił odebrać ludności serbskiej, zamieszkującej te tereny, status narodu konstytucyjnego. Także, opierając się na tych samych prawach, na które powoływała się Chorwacja (prawo do samostanowienia), ludność serbska chciała, aby obszary gdzie stanowiła większość, zostały w składzie Jugosławii. Wobec zdecydowanego sprzeciwu Chorwacji co do rozwiązania konfliktu na drodze konstytucyjnej oraz ataków na posterunki armii i policji federalnej, dochodzi do interwencji JAL. Ludność serbska powołała do życia Republikę Serbską Krainę, która istniała do 1995 roku. Została ona rozbita w wyniku operacji wojska chorwackiego, które dodatkowo zmusiło 300 000 Serbów do opuszczenia tych terenów (operacje „Bljesak” i „Oluja”).

Ostatnim, zbrojnym akordem rozpadu Jugosławii był wybuch działań wojennych w Bośni i Hercegowinie (6 kwietnia 1992 roku). Tutaj zmagania toczyły ze sobą armia federalna, paramilitarne oddziały bośniackie oraz oddziały chorwackie (nad którymi zwierzchnictwo sprawowało nowo powołane Wojsko Chorwackie), jak i jednostki Republiki Serbskiej – państwa utworzonego z ziem, na których większość stanowiła ludność serbska. Jeszcze inną stroną konfliktu było NATO, które wzięło aktywny udział w walkach oraz tzw. błękitne hełmy – siły pokojowe. Abstrahując od samego przebiegu walk, który nie stanowi przedmiotu niniejszej pracy, warto powiedzieć, że trybunał w Hadze zakwalifikował działania wojenne toczące się w Bośni jako konflikt międzynarodowy.

Wojna domowa została zakończona na mocy porozumienia z Dayton (21 listopad 1995 rok). W Jugosławii, która obejmowała w nowej sytuacji Czarnogórę i Serbię, po początkowym okresie spokoju, pojawił się nowy konflikt. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w południowej Serbii odżywa ponownie nacjonalizm albański. Jego zwolennicy utworzyli tzw. Armię Wyzwolenia Kosowa, która dążyła do oderwania tej prowincji od Serbii. W wyniku działalności AWK (ataki na placówki rządowe oraz na niealbańską ludność cywilną, jak i Albańczyków niezgadzających się z polityką i metodami AWK), autonomia tego okręgu została zawieszona. Wobec niesłabnącej działalności AWK, rząd Jugosławii postanowił skierować do Kosowa dodatkowe siły policyjne, a potem i wojskowe. Niebawem konflikt, poprzez zaangażowanie się państw zachodnich, został umiędzynarodowiony, skutkiem czego NATO podjęło decyzję o rozpoczęciu nalotów. Dnia 9 czerwca podpisano umowę o zaprzestaniu działań zbrojnych. Los Kosowa został określony rezolucją ONZ numer 1244. Na jej mocy Kosowo zostało oddane pod zarząd ONZ, ale zawiera ona również gwarancję integralności terytorialnej Jugosławii. Okazało się także, że wiele informacji rozpowszechnianych przez media podczas walk było nieprawdziwych.

Ostatnie przekształcenie Jugosławii nastąpiło 4 lutego 2003 roku. Wtedy to uchwalono nową konstytucję, która zmieniała państwo we Wspólnotę Państwową Serbii i Czarnogóry. Z dniem 21 maja 2006 roku również ten organizm przestał istnieć.

Przypisy
1 – Ideologia ta uznawała, że Serbowie, Chorwaci i Słoweńcy są częściami tego samego narodu. Była to pochodna różnych ruchów, które postulowały zjednoczenie Słowian południowych w jednym państwie. Najznaczniejszym impulsem do zjednoczenia południowosłowiańskiego była ideologia iliryjska (jugosłowiańska), której twórcą był Ljudevit Gajt (Chorwat). Ruch iliryjski postulował kulturalną autonomię południowych Słowian, która miała się przerodzić w zjednoczenie terytorialne z Serbią.
2 – Ivan Šubašić był politykiem chorwackim, który w tych latach sprawował urząd premiera emigracyjnego rządu Jugosłowiańskiego. W latach przedwojennych, po reformie podziału administracyjnego państwa, był banem Chorwacji.
3 – Niezależne Państwo Chorwackie (Nezavisna Država Hrvatska – NDH) zostało powołane do życia 10 kwietnia 1941 roku, jako państwo satelickie III Rzeszy. Na jego czele stał dr Ante Pavelić, który miał tytuł Poglavnika (wodza). Był on secesjonistycznym działaczem chorwackim z okresu międzywojennego i przewodził organizacji secesjonistów chorwackich – ustaszów. W składzie nowo powstałego państwa, na mocy ustaleń zawartych z Hitlerem i Mussolinim, oprócz Chorwacji weszły Bośnia i Hercegowina, część Dalmacji (od Splitu po Dubrownik) oraz Srem aż do Zemunu (południowozachodnia część Wojewodiny). Reżim Pavelić’a charakteryzował się zbrodniami popełnionymi na ludności „nieodpowiedniej rasowo” – czyli Serbach, Żydach, Cyganach, komunistach chorwackich itd.
4 – Zważywszy na strukturę narodowościową oraz procesy historyczne, Moša Pijade proponował, jeszcze podczas wojny, aby Bośna i Hercegowina stała się okręgiem autonomicznym (czyli byłaby na podobnych prawach jak Wojewodina i Kosowo) w składzie Serbii, jednak Tito był przeciwny temu. Nova istoria srpskog naroda, str. 346-347.
5 – Zarówno utworzenie autonomicznego okręgu Kosowa i Metohii, jak i zablokowanie powrotu wypędzonych wynikało z idei Tito utworzenia federacji bałkańskiej. Głównym impulsem do utworzenia takiego organizmu państwowego miało być zjednoczenie Jugosławii i Albanii (aby to ułatwić w pewnym momencie praktycznie otwarto jugosłowiańsko-albańską granicę); warto tu wspomnieć także bułgarskiego przywódcę Dimitrowa, który popierał ten pomysł. Ostatecznie idea upadła na skutek konfliktu Jugosławii z Biurem Informacyjnym (1948 rok).
6Nova istorija srpskog naroda, str. 345.
7 – Czarnogórcy zawsze uważali się za Serbów, a określenie „Czarnogórzec” miało tylko znaczenie geograficzno-państwowe (podobnie jak określenie Srbijanac, które oznacza Serba z Serbii, a nie osobny etnos). Świadectwa tego są dosyć liczne (z powodu, że jest to niejako tematyka poboczna do głównego zagadnienia poruszanego w pracy, wymienię tylko kilka): działalność organów plemiennych czarnogórskich, które w swoich decyzjach podkreślały, że przynależą do etnosu serbskiego; jeden z największych władców czarnogórskich – Piotr I (późniejszy św. Piotr Cetyński) planował i dążył do odbudowy państwa serbskiego. W tym samym kierunku rozwinął swą działalność jego następca – Piotr II; a w kodeksie prawnym księcia Danilo (kolejny władca czarnogórski) z roku 1855, czytamy „I pomimo tego, że w tym kraju nie ma żadnej innej narodowości prócz serbskiej, i żadnej innej wiary prócz prawosławnej wschodniej, to jednak każdy obcy i innowierca może żyć wolno i z tej swobody i sprawiedliwości korzystać, jak korzysta każdy Czarnogórzec i Góral”.
8 – Z określeniem narodowości macedońskiej są pewne problemy. Jeszcze w XIX uważano ich (Macedończyków) za ludność serbską, ale o specyfice lokalnej; natomiast Bułgarzy pragnęli ich włączyć w obręb własnego państwa. W tym okresie trudno dokonać jednoznacznej oceny przynależności narodowej ludności macedońskiej, zważywszy że i oni sami określali się różnorodnie. Nawet dzisiaj można zaobserwować podobne stanowiska, ponieważ istnieją w Bułgarii i Grecji poglądy negujące istnienie etnosu macedońskiego, i wywierające wpływ na politykę tych państw.
9 – Na mocy konstytucji z 1974 roku, ludność muzułmańską zamieszkującą Bośnię i Hercegowinę przekształcono w narodowość. Pod względem etnicznym muzułmanie zamieszkujący te tereny, pochodzą z ludności serbskiej i chorwackiej, która przeszła na islam. Warto tu zaznaczyć, że tylko w Jugosławii muzułmanie mieli status osobnego narodu.
10 – Podobny los spotkał ludność serbską mieszkającą w Chorwacji.
11 – Josip Broz Tito zmarł 4 maja 1980 roku. Jego śmierć odbiła się szerokim echem w społeczeństwie jugosłowiańskim, a tłumy ludzi różnej narodowości brały udział w jego pogrzebie i uroczystościach towarzyszących. Ciało Tita złożono w mauzoleum w Belgradzie – tzw. Domie Kwiatów (Dom Cveća).
12 – W Chorwacji i Macedonii obowiązywał system większościowy, w Bośni i Hercegowinie – mieszany, w Słowenii proporcjonalny.
13 – I. Marinković, Wojna w Jugosławii. Dlaczego?, str. 53-56.
14 – Ibidem, str. 59.
15 – I. Marinković, op. cit., str. 91.
16 – Naloty trwały od 24 marca do 10 czerwca 1999 roku. Ciekawe jest to, że decyzja o ich rozpoczęciu stała w sprzeczności z Traktatem Atlantyckim, zobowiązującym NATO do przestrzegania ustaleń ONZ, oraz z artykułem mówiącym, że NATO jest sojuszem obronnym, który ma rozpocząć działania wojenne tylko w wypadku ataku na państwa członkowskie.członkowskie.

Dyskusja o artykule na FORUM STRATEGIE

Autor: Miloš Zečević

Opublikowano 04.07.2006 r.

Poprawiony: poniedziałek, 24 kwietnia 2023 15:01