Od koegzystencji po wojnę. Gruzińsko-osetyjskie konflikty etniczne do 1992 r.

  • PDF
  • Drukuj
  • Email

W 2008 r. cały świat usłyszał o małej, nieuznawanej na arenie międzynarodowej, separatystycznej republice Południowej Osetii. Wtedy to, ten mały obszar – o powierzchni niespełna 4 tysięcy kilometrów kwadratowych – nabrał szczególnego znaczenia ze względu na bezpośrednie lub pośrednie zaangażowanie się w wojnę alańską (określenie mediów rosyjskich) światowych mocarstw. Konflikt gruzińsko-osetyjski, podobnie jak większość konfliktów etnicznych, jest dość mocno osadzony w przeszłości. W niniejszym artykule autor postara się naświetlić główne uwarunkowania gruzińsko-osetyjskich waśni etnicznych do roku 1992, czyli do podpisania rozejmu pomiędzy władzami gruzińskimi a południowoosetyjskimi separatystami – rozejmu dającego tym ostatnim sukces w postaci „niepodległości”.

Przez prawie osiemdziesiąt lat istnienia Związku Radzieckiego państwo to było uważane za kraj, w którym doskonale poradzono sobie z problemem nacjonalizmów i waśni etnicznych. Dopóty, dopóki partia komunistyczna zachowywała pełnię władzy, a aparat represji utrzymywał posłuch wśród obywateli, mimo dużego zróżnicowania etnicznego ZSRR, na jego obszarze nie występowały zbrojne konflikty etniczne. Sytuacja zmieniła się radykalnie w latach 80. XX w. Polityka przebudowy i jawności (ros. pieriestrojka i głasnost') prowadzona przez I sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, Michaiła Gorbaczowa, zamiast zreformowania imperium, spowodowały jego rozkład.

Spacyfikowane przez KGB nacjonalizmy narodów ZSRR odżyły korzystając z większej wolności słowa. Kwestionowane zaczęły być granice administracyjne wytyczone przez władze w Moskwie. Granice te, czy też przynależność niektórych obwodów bądź republik autonomicznych, wyznaczane były bez uwzględniania opinii miejscowej ludności. Spory te szczególnie silnie uwidoczniły się na Kaukazie. Rejon ten zamieszkuje bowiem kilkadziesiąt narodów (niektóre źródła mówią o stu narodach należących do kaukaskiej, altajskiej i indoeuropejskiej rodziny językowej). Jest to również region silnego zróżnicowania religijnego. Ormianie są członkami Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, Azerowie to muzułmanie szyici, narody Północnego Kaukazu to głównie muzułmanie sunnici, Gruzini posiadają Autokefaliczną Cerkiew Prawosławną, która obok Kościoła Ormiańskiego szczyci się najdłuższą historią z Kościołów chrześcijańskich na świecie. Osetyńcy, przynajmniej nominalnie, są prawosławnymi chrześcijanami. Abchazowie wyznają zarówno islam, jak i prawosławie. Oba ostatnie narody zachowały jednak wiele tradycji i wierzeń z czasów pogańskich.

Krótkie wprowadzenie do historii Osetii

Sami Osetyńcy początki swego narodu wiążą z irańskim ludem Sarmatów, a konkretnie z jednym z odłamów Sarmatów – Alanami. Alanowie stworzyli w początkach średniowiecza silne państwo na północnych stokach Kaukazu. Nieznana jest jego dokładna lokalizacja, w każdym razie nie obejmowało ono terenów dzisiejszej Osetii Południowej. Do alańskich tradycji państwowych odwołują się również inne ludy północnokaukaskie, dlatego, że Alania była jedynym zorganizowanym państwem regionu przed najazdem mongolskim w XIII w. Państwo to było areną ścierania się wpływów Bizancjum, Arabów oraz imperium Chazarów. Po upadku Kaganatu Chazarskiego, w X w., zacieśnieniu uległy więzi łączące Alanię z państwami gruzińskimi. Rosnąca w siłę średniowieczna Gruzja, chcąc zabezpieczyć szlaki wiodące z Tbilisi na północ, dążyła do ekspansji poza Kaukaz. Realizatorem tej polityki stał się król gruziński Dawid IV Budowniczy, który zwasalizował terytorium Alanii.

Po najazdach mongolskich niedobitki Alanów schroniły się w kaukaskich wąwozach, dając początek ludowi osetyjskiemu. Prawdopodobnie dopiero w późnym średniowieczu zaczęła się migracja Osetyńców na teren dzisiejszej Osetii Południowej. Ludność ta przybywała na tereny Gruzji zachęcana do tego przez możnowładców usiłujących zasiedlić wyniszczone przez liczne wojny ziemie. Mimo to część naukowców osetyjskich forsuje tezę o tym, że Osetia Południowa wchodziła w skład Alanii, a obecność Osetyńców na tych terenach jest równie długa co Gruzinów. Ma to na celu uzasadnienie „prawa własności” do Osetii. Na Kaukazie kwestia pierwszeństwa w zasiedlaniu terytorium jest sprawą kluczową przy ustalaniu prawa do posiadania danej ziemi. Niezależnie od tego, która wersja jest bliższa prawdy, faktem jest, że w czasach nowożytnych tereny Południowej Osetii wchodziły aż po wiek XIX w skład gruzińskiego królestwa Kartlii, a największy napływ Osetyńców na ziemie miał związek z wyżej wymienioną akcją kolonizacyjną zainicjowaną przez gruzińskich feudałów. W omawianym okresie Osetyńcy nie byli zorganizowani w państwo, jednak twierdzą oni, że wtedy właśnie ukształtował się ostatecznie ich naród, a oni sami żyli wtedy w demokratycznych społecznościach rządzonych przez zgromadzenia ludowe – nychas.

W XVIII w. Osetyńcy, czując się zagrożonymi przez obce językowo i kulturowo ludy kaukaskie, oddali się pod panowanie Rosji (1774). Gruzińsko-osetyjską kwestią sporną pozostaje to, czy protektorat rosyjski objął również ziemie zamieszkane przez Osetyńców na południe od łańcucha Kaukazu. Gruzini twierdzą, że Osetia Południowa wówczas nie istniała jako niezależny byt polityczny, a jej tereny zostały włączone do Rosji po aneksji królestwa Kartlii (Gruzji Wschodniej). Na rosyjskiej mapie wydanej w 1827 r. jako część Gruzji zaznaczona jest nie tylko dzisiejsza Osetia Południowa, ale także Osetia Północna z Władykaukazem. Na tej mapie okręg Osetii (bez rozróżnienia na północną i południową) obejmuje dużo mniejsze niż dziś tereny i umiejscowiony jest na północ od Cchinwali. Stanowisko gruzińskie wydaje się zatem bardziej prawdopodobne. Z punktu widzenia Rosji kwestia ta nie ma wielkiego znaczenia, gdyż Osetyńcy i Gruzini podporządkowali się imperium w niewielkim odstępie czasu.

W przeciwieństwie do innych ludów zamieszkujących Kaukaz, Osetyńcy okazali się wyjątkowo lojalnymi poddanymi carów, co wpłynęło jednak na wzrost niechęci do nich wśród ich sąsiadów. Rosjanie faworyzowali Osetyńców, widząc w nich ostoję imperium na Kaukazie. Osetyjska starszyzna rodowa uważała się za część elity imperium, wielu Osetyńców służyło w carskim wojsku, tłumiąc między innymi polskie powstania. Po podporządkowaniu się Rosji rozpoczął się proces dobrowolnej chrystianizacji i rusyfikacji Osetyńców. Z panowaniem rosyjskim w tym rejonie wiąże się również dalszy napływ Osetyńców na tereny dzisiejszej Osetii Południowej. W 1880 r. było ich tam 50 tys. W tych latach zaczęto również używać nazwy Osetia Południowa. Mimo napływu ludności osetyjskiej na tereny gruzińskie, aż po XX w. nie ma żadnych przykładów tarć i waśni między tymi narodami. Przyczyną tego mogło być ogólne zacofanie regionu i słabość osetyjskiego ruchu narodowego, który zaczął się kształtować dopiero w XX w.

Początek konfliktu osetyjsko-gruzińskiego wiąże się z rewolucją październikową w Rosji. Tradycyjnie prorosyjscy Osetyńcy uważali, że po rewolucji Osetia Południowa wejdzie w skład nowej Rosji. Tymczasem Gruzini uważali rejon Cchinwali za część odwiecznie gruzińskiej Kartlii (w czasach carskich część „gruzińskiej” guberni tyfliskiej). Sytuację zaogniał fakt, że w Osetyjskiej Radzie Narodowej, która powstała w Dżawie po abdykacji cara, władzę zdobyli bolszewicy, skonfliktowani z mienszewikami rządzącymi w Tbilisi. W latach 1918-1920 Osetyjczycy kilkakrotnie stawiali zbrojny opór Gruzinom, którzy próbowali wprowadzić własną administrację na tereny zamieszkane przez ludność osetyjską. Powstanie z 1920 r. było największe. Cieszyło się poparciem ze strony władz bolszewickich w Moskwie, które zamierzały je wykorzystać jako preludium do ataku na Gruzję i dalej w kierunku bakijskich pól naftowych. Jednak tocząca się wojna z Polską zmusiła bolszewików do odstąpienia od wspierania Osetyńców. Powstanie zostało krwawo stłumione przez oddziały Gruzińskiej Gwardii Ludowej. Osetyńcy uważają te represje za ludobójstwo, szacując liczbę ofiar na 6-8% osetyjskiej populacji Osetii Południowej. Gruzini uważają liczbę ofiar za zawyżoną. Mimo iż przyznają się do dużej brutalności, uznają ją za uzasadnioną. Powstanie traktują jako rosyjską machinację przeciwko ich niepodległości. Dla Osetyńców natomiast, stłumienie powstania było gruzińską agresją na rosyjską prowincję, którą była i jest Osetia Południowa.

W 1921 r. Gruzja, w tym tereny zamieszkane przez Osetyńców, została podbita przez wojska bolszewickie. Osetyńcy wsparli czynnie bolszewików, licząc na oderwanie od Gruzji terenów przez nich zamieszkiwanych. Oczekiwania Osetyńców nie zostały jednak spełnione przez władze w Moskwie. Rok później określono status Osetii Południowej, która stała się obwodem autonomicznym w ramach Gruzji bolszewickiej. Należy zaznaczyć, że utworzenie obwodu zapoczątkowało istnienie Osetii Południowej jako organizmu politycznego, a nie tylko jako pojęcia geograficznego.

Pokojowa koegzystencja w czasach ZSRR

W 1922 r. wytyczono również granice obwodu i włączono w jego skład miasto Cchinwali, które stało się jego stolicą. Część terenów włączonych do Osetii Południowej stanowiły obszary zamieszkane w większości przez Gruzinów. W samym 4,5-tysięcznym Cchinwali, w 1922 r., żyło tylko 613 Osetyńców. Utworzenie obwodu nie zadowalało ani Osetyńców, ani Gruzinów. Dla tych pierwszych niesprawiedliwe wydawało się pozostawienie ich przez władze w Moskwie w granicach Gruzji i niski status Osetii Południowej. Gruzini natomiast chcieli likwidacji jakiejkolwiek autonomii osetyjskiej. Pozostawienie Osetii Południowej wbrew woli Osetyńców w granicach Gruzji, sztuczne wytyczenie granic, wspólne zamieszkiwanie na terenie obwodu narodowości, które niedawno toczyły ze sobą walkę zbrojną, stworzyło potencjalne warunki do eskalacji konfliktu etnicznego. Jednak na czas istnienia ZSRR konflikt został „zamrożony”.

W przeciwieństwie do sytuacji w Abchazji – innym terytorium Gruzińskiej SSR mającym dość silne tendencje separatystyczne, w obwodzie południowo-osetyjskim nie dochodziło do protestów ludności przeciwko władzom w Tbilisi. Inaczej również wyglądała struktura etniczna regionu. O ile Abchazowie mocno odczuli na sobie represje stalinowskie, a ich udział procentowy w populacji Abchazji znacznie zmalał, to Osetyńcy przez cały XX w. stanowili większość w Osetii Południowej. Według spisu z 1989 r. 66% ludności Osetii Południowej stanowili Osetyńcy, 29% Gruzini, 5% Rosjanie, Ormianie, Żydzi. W czasach radzieckich znaczącej zmianie uległa jedynie struktura etniczna stolicy obwodu – Cchinwali. W 1959 r. żyło tam już ponad 12 tysięcy Osetyńców (na ogólną liczbę 21 tysięcy mieszkańców). Ludność osetyjska obwodu cieszyła się również stosunkowo dużymi swobodami narodowymi, większymi nawet niż Osetyńcy w Osetii Północnej. W przeciwieństwie do Abchazów, Osetyńców nie dotknęły w znaczący sposób represje stalinowskie. Zawierano małżeństwa gruzińsko-osetyjskie, a niektórzy Osetyńcy dobrowolnie przyjmowali język i kulturę gruzińską, czemu sprzyjało to, że 60% z nich mieszkało w rozproszeniu na terytorium całej Gruzji.

Wzrost napięcia w dobie rozpadu ZSRR

Względnie dobre relacje gruzińsko-osetyjskie pogorszyły się na przestrzeni lat 80. Przyczyną tego była między innymi zła sytuacja ekonomiczna regionu – podobnie jak w przypadku Abchazji, obwód południowo-osetyjski miał dużo niższy budżet niż inne regiony administracyjne Gruzji. Niedofinansowanie skutkowało niskim poziomem życia i złym stanem usług publicznych, czego przykładem może być epidemia tyfusu, która wybuchła w Cchinwali w 1988 r. Czynnik ekonomiczny (bieda, poczucie zaniedbania) decydował o radykalizacji nastrojów wśród Osetyńców i wzroście niechęci do Gruzji i Gruzinów.

Wprowadzona przez Michaiła Gorbaczowa, w połowie lat 80. względna wolność słowa sprawiła, że uzyskano możliwość głoszenia haseł nacjonalistycznych. Dzięki temu możliwe stały się narodziny nowoczesnego osetyjskiego ruchu narodowego. Osetyjska nowoczesna świadomość narodowa zaczęła się kształtować stosunkowo późno. Przykładem tego jest to, że dopiero na przełomie lat 80. i 90. osetyjskie elity rozpoczęły dyskusję na temat nazwy, jaką należy w języku osetyjskim używać na określenie Osetyńców. Charakterystyczną cechą osetyjskiego i abchaskiego odrodzenia narodowego było to, że główną rolę w ruchach nacjonalistycznych odgrywali wykładowcy historii. W styczniu 1989 r. powstała w Osetii Południowej organizacja Adamon Nychas (Zgromadzenie Ludowe) stawiająca sobie za cel uzyskanie większej autonomii w ramach Gruzji, bądź też zdobycie niepodległości.

Narodziny osetyjskiego ruchu narodowego zbiegły się w czasie ze wzrostem popularności haseł nacjonalistycznych wśród Gruzinów, u których odżył strach przed wymarciem narodu. Gruziński szowinizm karmi się stereotypem, według którego Gruzja zamieszkiwana jest przez liczne mniejszości, które są wrogie Gruzji i Gruzinom. Według nacjonalistów gruzińskich, państwu zagraża rozpad, a Gruzinom fizyczna eksterminacja. Za głównych wrogów uznano te narodowości, które nie były spokrewnione z Gruzinami i nie potrafiły udowodnić swojego zamieszkiwania na terenie Gruzji od niepamiętnych czasów. Dlatego też celem numer jeden dla gruzińskich nacjonalistów stali się Osetyńcy. Uważano ich za „niewdzięcznych gości” na gruzińskiej ziemi. Ponieważ w Gruzji, w końcu lat 80. bardzo popularne stały się hasła niepodległościowe, a Osetyńcy byli tradycyjnie prorosyjscy, zaczęto ich postrzegać jako swoistą „piątą kolumnę”. Za antygruzińskie posunięcie uznano ukończenie w 1985 r. budowy tunelu Roki, który połączył Osetię Północną i Południową. Gruzińscy nacjonaliści nawoływali do obrony integralności kraju poprzez likwidację autonomii osetyjskiej i przymusową gruzinizację bądź wypędzenie Osetyńców. Głoszenie przez Gruzinów tego typu haseł spowodowało wzrost popularności organizacji Adamon Nychas, która w początkach swej działalności cieszyła się słabym poparciem.

Sytuacja zaogniła się w maju 1989 r., kiedy Gruzini mieszkający w Cchinwali zorganizowali obchody rocznicy uzyskania niepodległości (26 maja 1918 r.), oraz w sierpniu, kiedy parlament gruziński zniósł możliwość posługiwania się językiem osetyjskim, abchaskim i rosyjskim w życiu publicznym. Posunięcie to groziło wykluczeniem społecznym Osetyńców, gdyż tylko 14% z nich znało język gruziński. W odpowiedzi na decyzję parlamentu gruzińskiego, władze obwodu południowo-osetyjskiego zaproponowały zrównanie statusu języka osetyjskiego, gruzińskiego i rosyjskiego. We wrześniu 1989 r. Adamon Nychas i część członków Obwodowej Rady Deputowanych Ludowych wysłali do Moskwy prośbę o przyłączenie Osetii Południowej do Rosyjskiej FSRR. Kreml nie zajął w tej sprawie stanowiska, lecz posunięcie to zaalarmowało gruzińskich nacjonalistów i komunistyczne władze w Tbilisi. W listopadzie, gruziński działacz narodowy, Zwiad Gamsachurdia przy poparciu gruzińskich komunistów usiłował zorganizować demonstrację w Cchinwali. Władze obwodu zapobiegły jednak przybyciu Gruzinów do Cchinwali. Mimo to narastało napięcie między przedstawicielami zwaśnionych grup etnicznych. Zaostrzenie konfliktu, które w efekcie doprowadziło do wojny, nastąpiło jesienią 1990 r.

Decyzją władz gruzińskich Adamon Nychas został wykluczony z udziału w pierwszych półwolnych wyborach parlamentarnych w Gruzji. W odpowiedzi na to Rada Deputowanych Ludowych Osetii Południowej ogłosiła suwerenność regionu, zmieniając status Obwodu na Republikę Radziecką, a następnie zgłosiła akces do ZSRR, w celu połączenia się z Osetią Północną. Krok ten został unieważniony przez władze w Tbilisi. W grudniu 1990 r. zorganizowano w Osetii Południowej wybory, które wygrał Adamon Nychas. Tymczasem władzę w Gruzji zdobyła opozycja niepodległościowa ze Zwiadem Gamsachurdią na czele. Jedną z obietnic wyborczych Gamsachurdii było niedopuszczenie do dezintegracji terytorialnej kraju, dlatego też jego ekipa obrała twardy kurs wobec Osetyńców. Atmosferę podgrzewały także wystąpienia medialne Gamsachurdii, w których odwoływał się do stereotypu Osetyńców – „niewdzięcznych gości” w Gruzji. Ponieważ władze osetyjskie ponownie zwróciły się do Moskwy o przyłączenie do ZSRR jako niezależny podmiot, parlament gruziński zniósł autonomię Osetii Południowej i wprowadził w regionie stan wyjątkowy. Miało to miejsce 12 grudnia 1990 r. i tę datę można uznać za początek fazy zbrojnej konfliktu osetyjsko-gruzińskiego.

Gorąca faza konfliktu

Po zniesieniu autonomii Osetii Południowej i po wprowadzeniu na jej terenie stanu wyjątkowego, władze w Tbilisi skierowały w ten rejon oddziały paramilitarne i milicyjne. Siły te starły się na przełomie grudnia i stycznia z oddziałami osetyjskiej samoobrony, organizowanymi w regionie od końca 1989 r. Osetyńcy, organizując swoje siły, korzystali ze wsparcia jakiego udzielali im ich pobratymcy z Osetii Północnej, a także dowódcy wojsk radzieckich stacjonujących w regionie. Pierwsi dostarczali pomocy finansowej, ochotników oraz broni, rola drugich polegała początkowo głównie na przekazywaniu Osetyńcom broni, amunicji i zaopatrzenia. Ponadto osetyjski ruch niepodległościowy był silnie infiltrowany przez radzieckie służby specjalne, które jak można przypuszczać inspirowały wiele z jego działań. 5 i 6 stycznia kilkutysięczne zgrupowanie gruzińskich sił paramilitarnych wkroczyło na przedmieścia Cchinwali i wdało się w walki uliczne z osetyjską samoobroną. Siły gruzińskie składały się przede wszystkim z żołnierzy tworzonej w pośpiechu Gwardii Narodowej, a także z członków nacjonalistycznej organizacji Mchedrioni – Jeźdźcy. Południowo-osetyjska samoobrona liczyła jeszcze na początku 1990 r. zaledwie kilkuset żołnierzy, jednak dzięki pomocy ze strony wojsk sowieckich i Osetyńców z północy, pod koniec 1990 r. liczebność tych oddziałów wzrosła do niemal pięciu tysięcy (z czego około półtora tysiąca ludzi stale pod bronią). Celem ofensywy sił gruzińskich było zajęcie Cchinwali i przywrócenie kontroli Tbilisi nad prowincją. W czasie walk ulicznych w stolicy Osetii Południowej siły gruzińskie zostały jednak powstrzymane przez stosunkowo dobrze uzbrojonych i dowodzonych Osetyńców. Wschodnia część Cchinwali dostała się pod kontrolę gruzińską, jednak pod koniec stycznia 1991 r. Gruzini zostali zmuszeni do wycofania się z zajmowanych pozycji na okoliczne wzgórza, z których prowadzili ostrzał miasta. Gruzińskie bojówki utrzymały pozycję na wzgórzach wokół Cchinwali do zakończenia działań zbrojnych. Tym samym stolica prowincji znalazła się w stanie permanentnego oblężenia.

Gruzini zablokowali drogę łączącą Osetię Południową i Północną. Ponadto władze w Tbilisi odcięły dostawy prądu i gazu do zbuntowanego regionu. W styczniu władze gruzińskie, licząc prawdopodobnie na szybkie zdławienie dążeń separatystycznych, w przypadku pozbawienia osetyjskiego ruchu niepodległościowego kierownictwa, pochwyciły podstępem Toreza Kułumbekowa – przewodniczącego parlamentu Osetii Południowej i jej przyszłego prezydenta. Uwięzienie Kułumbekowa nie zakończyło jednak konfliktu. Przez cały 1991 r. i pierwsze miesiące 1992 r. walki w Osetii Południowej toczyły się ze zmienną intensywnością. Na intensywność walk duży wpływ miała sytuacja w Gruzji właściwej. Starcia zbrojne przybrały na sile wiosną 1991 r., kiedy to Gruzja ogłosiła niepodległość, a jej pierwszym prezydentem został Zwiad Gamsachurdia, co skutkowało wzrostem nastrojów nacjonalistycznych i chęci rozprawienia się z separatystami. Relatywny spokój panował latem 1991 r. i zimą 1991/1992 r., ze względu na narastanie sporu wewnątrzgruzińskiego między Gamsachurdią i kontrolowaną przez niego Gwardią Narodową a opozycją skupioną wokół premiera Tengiza Siguy.

Mimo coraz poważniejszej destabilizacji kraju, władze w Tbilisi nie zdecydowały się na zakończenie wojny w Osetii Południowej. Można przypuszczać, że wpływ na to miało także to, że walki prowadzone były przez szereg niezależnych bojówek i oddziałów paramilitarnych, które trudno było objąć kontrolą. Zarówno Gruzini, jak i Osetyńcy nie posiadali regularnych sił zbrojnych. Udział wielu różnych formacji paramilitarnych, niepodporządkowanych jednolitemu dowództwu, po obu stronach konfliktu, w dużej mierze zadecydował o jego charakterze i wyniku. Obie strony podkreślały dużą brutalność przeciwnika. Wojna w Osetii Południowej przybrała charakter łupieskich napadów na wioski zamieszkane przez jedną ze skonfliktowanych narodowości. W czasie konfliktu obie walczące strony popełniły wiele okrucieństw wobec ludności cywilnej. Relacje świadków zawierają w sobie opisy mordów popełnianych na oczach rodziny, podpaleń domów, w których znajdowali się ludzie, tortur. Dla Osetyńców symbolem tej wojny stało się boisko szkoły nr 5 w Cchinwali, na którym pochowano kilkanaście ofiar walk, ponieważ wskutek ostrzału niemożliwy był pochówek na cmentarzach. Podczas konfliktu wystąpiło zjawisko uchodźstwa, jednak liczba osób zmuszonych do opuszczenia swych domostw nie jest dokładnie znana. Około trzydziestu tysięcy Gruzinów, głównie mieszkańców Cchinwali, uciekło w głąb Gruzji. Osetyńcy z terenów Gruzji właściwej i Osetii Południowej udawali się na wygnanie na Kaukaz Północny.

Nacjonalizm, nienawiść wobec „odwiecznego wroga” dawały uzasadnienie wypędzaniu Gruzinów bądź Osetyńców z zamieszkiwanych przez nich miejscowości, lecz prawdziwym motywem czystek była często zwykła chęć wzbogacenia się żołnierzy obu stron. Jeszcze w trakcie trwania konfliktu Osetyńcy zaczęli nazywać działania Gruzinów ludobójstwem. Biorąc jednak pod uwagę liczbę ofiar walk po obydwu stronach, która nie przekroczyła tysiąca pięciuset ludzi w trakcie trwania półtorarocznego konfliktu, można wyrazić wątpliwość co do istnienia planu eksterminacji narodu osetyjskiego.

Walki objęły swym zasięgiem obszar całej Osetii Południowej oprócz obszarów przy granicy z Rosją i terenów zwartego osadnictwa Gruzinów. Siły gruzińskie oblegające Cchinwali wielokrotnie podjęły próby zajęcia miasta, lecz nie osiągnęły tego celu. Tymczasem w Gruzji właściwej narastał konflikt między prezydentem Gamsachurdią a opozycją, której udało się przeciągnąć na swoją stronę bojówkarzy Mchedrioni, a także mającą stać się zalążkiem armii Gwardię Narodową. 4 stycznia 1992 r. Gamsachurdia został obalony, a jego miejsce zajęła Rada Wojskowa, która w marcu 1992 r. przekazała władzę byłemu ministrowi spraw zagranicznych ZSRR Edwardowi Szewarnadze. Mimo, że w kraju narastał chaos, a nowe władze w Tbilisi zapewniały o swych pokojowych zamiarach, walki w Osetii Południowej osiągnęły apogeum na wiosnę 1992 r. Intensyfikacja walk mogła mieć związek z próbą ostatecznego zdławienia separatyzmu osetyjskiego, ponieważ właśnie wiosną 1992 r. południowo-osetyjskie władze zwróciły się do rosyjskiej Dumy Państwowej z wnioskiem o połączenie Osetii Południowej z Rosją. Walki nie przyniosły jednak sukcesu stronie gruzińskiej. Wobec tego, 14 maja 1992 r., w atmosferze szantażu, Szewarnadze zgodził się na podpisanie zawieszenia broni, które zostało jednak szybko zerwane.

Kolejne porozumienie, które ostatecznie zawiesiło działania wojenne, podpisano 25 czerwca 1992 r. Zadecydowano o utworzeniu mieszanych rosyjsko-gruzińsko-osetyjskich sił, które zapewniałyby pokój w rejonie konfliktu. Uregulowanie statusu Osetii Południowej odłożono na później, jednak w wyniku wojny i w myśl postanowień zawieszenia broni, można mówić o sukcesie Osetyńców. Nad terenami przez nich zamieszkiwanymi nie rozciągała się kontrola Tbilisi, oni sami zaś szybko przystąpili do tworzenia wszelkich atrybutów i narzędzi państwowości.

Mimo iż wojska gruzińskie nie poniosły w trakcie trwania konfliktu żadnej spektakularnej klęski militarnej, Gruzja wyszła z wojny pokonana. Wśród przyczyn klęski można wymienić słabość militarną i brak przygotowania wojennego gruzińskich bojówkarzy. Siły gruzińskie pozbawione były jednolitego dowództwa, co w znacznym stopniu utrudniało współdziałanie poszczególnych jednostek. Część wojsk gruzińskich podporządkowana była prezydentowi, część opozycji, a część reprezentowała nieuznające żadnego zwierzchnictwa grupy przestępcze i paramilitarne. Jednak brak pełnej kontroli nad walczącymi siłami był także problemem dla strony osetyjskiej.

Do klęski Gruzinów przyczyniła się także walka o władzę w Tbilisi. Spór wewnątrzgruziński narastał już od lata 1991 r., odciągając uwagę gruzińskich polityków i dowódców od wojny w Osetii Południowej. Mimo powyższych warunków, wydawać się mogło, że Gruzini powinni poradzić sobie samodzielnie z osetyjskim separatyzmem. Naród gruziński liczył wtedy przeszło cztery miliony ludzi, zaś Osetyńców zamieszkujących Gruzję było nie więcej niż sto kilkadziesiąt tysięcy.

Czynnikiem, który zadecydował o sukcesie Osetyńców w ich walce o oderwanie się od Gruzji, była rosyjska pomoc udzielona separatystom. Jeszcze przed rozpoczęciem konfliktu, radzieccy wojskowi sprzedawali bądź przekazywali broń i wyposażenie osetyjskim oddziałom samoobrony. Należy jednak zaznaczyć, że sprzęt z radzieckich baz na Kaukazie trafiał także w ręce Gruzinów. Można przypuszczać, że postępowanie takie częściowo było realizacją prywatnych interesów radzieckich dowódców, jednak za uzbrajaniem bojówek mogły również stać służby specjalne rozpadającego się ZSRR. Przywódcy imperium, w obliczu rozkładu państwa usiłowali ugrać jak najwięcej korzyści, podsycając konflikty etniczne. Dążono w ten sposób do zachowania możliwie największej kontroli nad wychodzącymi z ZSRR państwami. Radziecki przywódca Michaił Gorbaczow miał jakoby w 1990 r. grozić Gamsachurdii tym, że w przypadku ogłoszenia przez Gruzję niepodległości, kraj ten będzie miał problemy z autonomiami. Zatem Gruzini traktowali niepodległościowe dążenia Osetyńców jako radziecką/rosyjską machinację. Należy jednak wspomnieć, że Osetyńcy również oskarżali Rosjan o wspieranie Gruzinów. Dzięki pomocy wojsk radzieckich bojówki gruzińskie miały jakoby w styczniu 1991 r. zająć część Cchinwali. Władze w Moskwie wstrzymywały się jednak z jednoznacznym opowiedzeniem się po jednej ze stron, ponieważ uważały, że Gruzini, mając nadzieję na rosyjską pomoc, nie ogłoszą niepodległości. Sytuacja ta zmieniła się jednak po 9 kwietnia 1991 r., kiedy Gruzja stała się niepodległym państwem. Osetyńcy uzyskali znaczną pomoc od swoich pobratymców z północy, co nie byłoby możliwe bez przyzwolenia Moskwy. W łonie władz ZSRR, a następnie Federacji Rosyjskiej przeważać zaczął pogląd o konieczności utwardzenia polityki wobec byłych republik radzieckich. Skutkowało to coraz większym zaangażowaniem wojsk rosyjskich po stronie Osetyńców, czego przykładem były między innymi bombardowania gruzińskich wiosek przez lotnictwo rosyjskie. Ponieważ Osetyńcy wyrazili chęć wejścia w skład Rosji, a także z Moskwy napływały coraz liczniejsze sygnały o możliwości spełnienia tego postulatu, Szewarnadze został zmuszony do podpisania niekorzystnego dla Gruzji porozumienia o zawieszeniu broni. Tym samym, dzięki działaniom władz rosyjskich, Gruzja wychodziła z wojny pokonana.

BIBLIOGRAFIA

Publikacje zwarte:
1. Baranowski B., Baranowski K., Historia Gruzji, Ossolineum, Warszawa 1987
2. Bartuzi W., Pełczyńska-Nałęcz K., Strachota K., Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach, rozmrożone konflikty pomiędzy Rosją a Zachodem, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2008
3. Bartuzi W., Strachota K., Reintegracja czy rekonkwista? Gruzja wobec Abchazji i Osetii Południowej w kontekście uwarunkowań wewnętrznych i międzynarodowych, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2008
4. Falkowski M., Polityka Rosji na Kaukazie Południowym, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2006
5. Furier A., Droga Gruzji do niepodległości, PAN, Poznań 2000
6. Jagielski W., Dobre miejsce do umierania, W.A.B., Warszawa 2005
7. Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny, perspektywy uregulowania, red. Łabuszewska A., Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2003
8. Materski W., Gruzja, TRIO, Warszawa 2000
9. Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, red. Iwańczuk K., Kapuśniak T., UMCS, Lublin 2008
10. Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, red. Janicki K., Histmag, Warszawa 2008

Internet:
1. Arutiunov S.A., Ethnicity in the Caucasus: ethnic Relations and Quasi Ethnic Conflicts, http://www.circassianworld.com/ethnicity.html
2. Cvetkovski N., The Georgian-South Ossetian Conflict, http://www.caucasus.dk/chapter4.html
3. Falkowski M., Krótka historia Osetii, http://www.kaukaz.net/narody/abchazi_N.html
4. Географический атлас Российской империи, Царства Польского и Великого княжества Финляндского, http://wdl.org/ru/item/2437
5. http://www.kaukaz.net
6. http://www.militis.pl/images/photoalbum/album_41/gruzja_po.gif
7. Osetia Południowa chce być częścią Rosji, Dziennik.pl, 29 sierpnia 2008 r. http://www.dziennik.pl/swiat/article229792.ece
8. http://www.republicofsouthossetia.org/pages/who-we-are/our-people.shtml
9. Rouvinsky V., The policy of ethnic enclosure: a study of the role of language in ethnic rivalries in the Caucasus, Instytute for Peace Science, Hiroshima 2007, http://home.hiroshima-u.ac.jp/~heiwa/Pub/E21/chapter1.pdf
10. Tabuev S., Who are the Ossetians?, http://southosetia.euro.ru/en-cultu.html
11. Tsikhelashvili K., The Case Studies of Abkhazia and Soth Ossetia, wrzesień 2001, http://www.instudies.cam.ac.uk/centre/cps/download/Abkhazia-SouthOssetia.pdf

Dyskusja o artykule na FORUM STRATEGIE

Autor: Piotr Przywojski

Opublikowano 21.10.2014 r.

Poprawiony: wtorek, 21 października 2014 17:16